Қорасан ата кесенесі

Қорасан ата кесенесі
	Қорасан ата кесенесі
Жалпы мәлімет
Статусы	Мемлекет қорғауында
Сәулет стилі	қала құрылысы және сәулет
Орналасуы	Қазақстан Республикасы, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы
Ғимараттың маңыздылығы	киелі нысан
Биіктігі
Биіктігі	14 м
Төбесі	күмбезді
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі	А. Бабажанұлы

Қорасан ата кесенесі – Қызылорда облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген киелі нысан ескерткіші. Қазақстанның жалпыұлттық сакралды нысандар тізіміне енгізілген.

Орналасқан жері

Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Жаңаарық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км жерде орналасқан.

Кезеңі

ХІХ ғасырдың екінші жартысы. Кесенені шамамен 1890-1898 жылдары сәулетші А. Бабажанұлы тұрғызған.

Тарихи деректер

Ислам дінін уағыздау мақсатымен Хорасан қаласынан Сыр бойына келген Әбдіжалил баб мүрдесіне тұрғызылған. Әбдіжалил бабтың Хорасан аталуы жайлы екі түрлі дерек бар. Алғашқы деректе "шыққан каласына орай Хорасан аталды" делінсе, екіншісінде "бетіндегі корасан дағына байланысты Қорасан деген лақап атқа ие болған" деп топшылайды. Қорасан жайлы қазақ эпостарында да кезігеді. Алғашкы Хорасан мазарын шамамен 14 - 15 ғасырларда шикі қыштан көтерген. Қазіргі бізге келіп жеткен, қыштан өрілген қос күмбезді Хорасан мазары алғашкы мазардың қираған орнына күйдірілген қыштан (19 ғасырдың аяғы) қаланған. Құрылыс екі бөлмелі. Бас қасбеті оңтүстікке, қосалкы есігі батысқа қаратылып жасалған. Бөлмелер арасында аралык есік жоқ. Бас касбеті дәліз арқылы күмбезді шағын бөлмемен тұйықталады. Қорасан сағанасы есігі батысқа қараған үлкен бөлмеде. Шаршы планды астыңғы негізге бір-біріне жалғастыра 6 қырлы қос барабан өріліп, оның үсті күмбездермен көмкерілген. Хорасан мазары Сыр бойындағы жақсы сақталған діни құрылыстардың бірі.^[1]

Қорасан ата кесенесінің архитектурасы ерекше. Тік бұрышты ғимарат (ұзындығы 16 м, ені 8 м) көлемі жағынан жақын, бірақ бір-біріне ұқсамайтын, біреуі екіншісінен төмен орналасқан екі күмбезбен жабылған. Құрылыстың жалпы биіктігі – 14 м. Әдемі айвандары бар кішкентай пештақ алдыңғы жағына ерекше сән береді. Қабырғалары күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Кесенеде Қорасан атаның өзі және оның балалары мен немерелері жерленген. Кесене – айналада жасалған кішігірім кешеннің ортасы. Оның аумағында кішкентай бақ пен емдік суы бар құдық орналасқан. Кесенедегі аңыздарға толы қасиетті Қағбаның кішкентай көшірмесінің маңыздылығы жоғары. Қорасан ата - Қазақстанда және одан тыс жерлерде аса құрметті әулиелердің бірі. Тарихшылардың пікірінше, Қорасан ата (Әбдіжәлел баба) VIII ғ. соңы - IX ғ. басында өмір сүрген және шынайы сенімді адамдардың бойына ұялату мақсатымен Далаға келген ислам дінінің миссионерлерінің бірі болған. Қорасан ата туралы деректердің көбісі Ташкенттің мұрағаттарында сақталған.^[2]

Кесене сипаты

Тік төртбұрышты етіп күйдірілген кірпіштен қаланған Хорасан ата кесенесінің ұзындығы 16,35 м болса, ені 8,20 м. Қос күмбездің бірінің биіктігі 12 м, енді бірі 14 м екен. Ал төрт жерден қойылған діңгек тіреуіш қабырғаға қададан бұрын сән үшін салынған. Бұл тіреуіш Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің солтүстік беткейіндегі діңгекті еске түсіреді. Сондай-ақ, қос қабірдің бірінде "Әбдіжәлил Баб ұлы Хусеин-ата. ІХ-Х ғ.", екіншісінде "Әбдірахманұлы Әбдіжәлил (Хорасан Ата) VІІІ-ІХ ғ." деген жазу бар. Бұл шамамен олардың өмір сүрген уақыттары болса керек. Зиярат жасаушылар алдымен Әбдіжәлил баптың ұлы Сұлтан Хусеин мүрдесі жерленген бірінші бөліміне кіріп, одан соң келесі есіктен Әбдіжәлел баб жатқан бөлмеге кіріп дұға қылады. Мазар маңында мұнан өзге жеті қабірдің сұлбасы жасалған. Осыдан он жыл бұрын, қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілгенге дейін кесене күмбездері ақшыл сұр түсті қаңылтырдан болса, кейін қышпен өріліпті.
Жаңақорған ауданында Қорасан Атаның (… — 895) 1995 жылы өмірден өткеніне 1100 жыл толуы аталып өтті.

Әбдіжәлил қалай Хорасан атанды?

Жаңақорған ауданынан 40 шақырым арыда жатқан «Хорасан ата» кесенесі ақылгөй, данышпан, өз заманында емші, дінбасы болған Әбдіжәлил баб жатқан жер. Шамамен ІХ ғасырда өмір сүрген ол – Сыр бойына Ислам діні мен мәдениетін таратушылардың бірі, Әзірет Әлінің 8-ші ұрпағы саналатын Ысқақ бабтың інісі. Осы қос ұлдың әкесі, бұрынғы Шам шаһарының патшасы Әбдірахман баб көз жұмарында тағын тұңғыш ұлы Ысқаққа табыстапты. Ал Әбдіжәлил баб Йеменнің патшасы болған. Оның Хорасан ата атануының да өзіндік сыры бар. Ондаған мың қолымен Хорасан қаласын басып алған бас қолбасшыны ел бертін келе осы қаланың атымен атап кеткен көрінеді. Оның Қызылордаға келуі жөнінде Сыр бойын жағалап, Өзкент, Боршынкент, Жаптырсен, Жаркент арқылы Сейхундарияның сол жағалауына, одан бері Қызылқұм өңіріндегі Тотықұс аралын басып өтіп, Жаңақорғанды қоныстанған деген дерек бар.

Меккедегі қағбаның көшірмесі

Хорасан ата кесенесінің күнбатысында 100-110 м шамасында Меккедегі қағбаның көшірмесі орналасқан. Киелі жерге зиярат етуге келгендер қағбаны жеті рет айналып, Меккедегідей қажылық ғұрыптарын орындайтын көрінеді. Аудан тұрғындарының айтуынша, бұл ғимарат киелі орын емес, тек қажылыққа баратындарға «тәжірибеден» өтуге, яғни қажылық қағидаларын меңгеруге дайындық жасау мақсатында салынған деседі. Саз балшықтан, қақпасы солтүстік шығысқа қарата соғылған қағба көшірмесінде жайнамаз төсемей-ақ, кез-келген бағытқа қарап намаз оқыған адам Меккеде намаз оқығандай сауапқа кенеледі деген де сөз бар. Қожа Ахмет Ясауидің өзі осы Хорасан Атаға тәу ете келгенінде:

«Тоқсан машайхны артыңда көрдім,

Қаабаны Мәккәні алдыңда көрдім,

Рахым ете көр, бабам Хорасан», – деп хикметіне қосып, қасиетті орынды меңзесе керек. Мүмкін солай да шығар, ал аталмыш қағбаның қабырғаларының ұзындығы 6,5х6,5 м болса, биіктігі 5 м шамасында екен. Ол бұрынғы орнының үстіне 1995 жылы қайта қалпына келтірілген. Осы жылы Жаңақорған ауданының жұртшылығы әулиенің өмірден өткеніне 1100 жыл толуын атап өтті. Оған Өзбекстан, Қырғызстан, Ауғанстандағы ұрпақтары келіп қатысып, осы жиында он үш ғасыр бойы сақталып келген Әзірет Әліден Хорасан Атаға мирас болған Ту сабының ұшар басы лауха сатылап келіп, Қожакент ауылының тұрғынына тапсырылған болатын. Бұған дейін бұл лауха Ташкентте болған. Құнды дүние бертін келе Берден қажының перзенті Әбілғазыға, Әбілғазыдан Хорасан мешітіне аманатталған. Ал 2006 жылы Өзбекстанда тұратын Изатулла Шарапов бастаған әулиенің ұрпақтары кесенені қайта жөндеуден өткізген. Осылайша соңғы дерек бойынша, 2007 жылы қарашада қайта қалпына келтірілген Хорасан Ата кесенесінің қайта ашылу рәсімі өтіп, үлкен ас беріліп, «Орта Азия мен Қазақстанға Исламның келуі және ондағы Хорасанның рөлі» атты аймақтық ғылыми-теориялық конференция өткізіледі.

Зиярат ету

Мұнда зиярат етуге келушілер алдымен Хорасан атаның басына тоқтап, Құран бағыштайды. Одан соң әулиеден тараған ұрпақтардың бейіттеріне барып, ақ жаулықтарын іліп, армандарын айтады. Бұл ғимараттың қашан, қалай бой көтергені туралы дерек жоқтың қасы. Тек мұны ел аузында Хорасан атаның ұрпақтары салған деген сөз бар. Ал аңызға сенсек, ертеде Хорасан ата әр жұма сайын «Тотықұс» аралынан ақмаямен желдей ұшып, Меккеге барып, Бамдат намазын өтеп қайтады екен. Осыны сезген оның ұлы Хұсейін әкесіне: «Рұқсат етсеңіз, Меккедегі Кағбатілләні осында көшіріп әкелейін», – депті. Сонда баласын сынамақ болған әке рұқсатын берген деседі. Содан арада біршама күн өткен соң үйге кіріп келген баласы қағбаны әкелгенін айтып, түсіретін жерді сұрайды. Сыртқа шыққанында үй бойындай биіктікте кілем үстінде тұрған Қағбаттілләні көреді. Кенет аяқасты ит үріп, тауық шақырып, түйе боздап, ауыл азан-қазан болып кетеді. Сонда Хорасан ата: «Балам, сені сынайын деп едім, құдіретіңе сендім. Жерге түсірме. Қағбаның көлеңкесін сызып алайын, өзін қайта орнына апарып қой. Бұл жерде аяқ асты болады, өз орнында тұрғаны дұрыс» дейді. Қағбатілланың сол сызып алынған көлеңкесінің орнына топырақ үйіліп, ұзамай тұрғызған деседі ел. Міне содан бері оның құдіретіне иланған жұртшылық Меккеге бара алмаса да, Құрбан айт намазында сол Жаңақорғандағы «Қағбатілләні» айналатынды шы-ғарған. Осыдан бірнеше жыл бұрын «Қағбаны» 7 рет айналған адамның қажылығы өтеледі» деген сөз желдей ескесін, иланғандар ат арылтып келіп, келушілердің қатары көбейе бастаған. Кейін оған жергілікті шырақшылар тыйым салыпты. Қазір Қағба көшірмесінің ішінде VІІ-VІІІ ғасырлардан қалған тастар қойылған. «Тасқа қолыңды қойып, ең үлкен арманын айтқан адамның тілегі орындалады» дейтінге ұқсайды. Оның қаншалықты қисынға келетіні белгісіз.

Емдік қасиеті бар құдық

Алдағы уақытта бұл орын туристік орталыққа айналуы мүмкін. Кесене жанында емдік қасиеті бар құдық та бар. Келушілердің айтуынша, оның суын ішкендер ауруынан айығатын көрінеді. Ал, осы суға шомылу үшін арнайы орындар да қарастырылған. Жыл сайын, аптығып жететіндер қарасы артқан сайын кесене басындағы намазхана сынды арнайы орындар да көбейіп келеді.

Сілтемелер

Дереккөздер

↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
↑ Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9

[1] Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8

[2] Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9

[1]

[2]