Қошқарбай қорымдары

Қошқарбай қорымдары – ерте темір, қола дәуірлерінен сақталған қоныс орындары, Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген археология ескерткіші.

I Қошқарбай қорымы. 2 қоршаудың жалпы көрінісі. Қола дәуірі.

Орналасқан жері

Зеренді ауданы, Қошқарбай ауылының шығысына қарай 1,2 км және батысына қарай 3,5 км жерлерде.

Зерттелуі

Шағалалы өзені алқабындағы және Қошқарбай өзенінің оң тармағындағы Қошқарбай шатқалы Ақмола облысының Зеренді курортты аймағының маңында, Қарсақ және Айдарлы ауылдарының аралығында жайғасқан.
Осындағы шағын аумақта жетпістен астам алғашқы қауым дәуірінің ескерткіштері шоғырланған. 2005–2008 жылдарында В. Ф. Зайберттің басшылығымен жүргізілген археологиялық зерттеулер, бұл аумақты адамдар осыдан 10 мың жыл бұрын мезолит дәуірінің өзінде-ақ мекен еткенін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Әркездегі археологиялық ескерткіштердің молдығы (мезолит дәуірінен ортағасырларға дейін) өзінен кейін көптеген уақытша тұрақтарды, жыл бойы отыратын қоныстарды, қорғаннан және топырақтан тұрғызылған бейіттерді және жекелеген жерлеу құрылыстарын қалдырған елдің байырғы тарихы туралы сыр шертеді.
Бұл қоныс зерттеушілердің ғылыми қызығушылығын баяғыда-ақ өзіне аударған. Өткен ғасырдың 50-ші жылдардан бастап мұнда К. А. Ақышевтің (1960), Г. Б. Здановичтің (1974), В. Ф. Зайберттің (1984), М. К. Хабдулинаның (1974) басшылығымен археологиялық барлау және стационарлық жұмыстар жүргізілді. VIII, IX, Х Кеңөткел қонысында, I Қошқарбай қорымында, Павловка қонысы мен қорымында, XXI Кеңөткел тұрағында және т. б. қазба жұмыстары жүргізілді.

Қорым сипаты

Көне заман адамдары үшін Кеңөткел төңірегі өтежайлы қоныс болды, себебі мұндағы шағындау кеңістікте тамаша табиғи-экологиялық жағдай қалыптасты. Мұнда балық, аң аулауға, жеміс-жидек теруге барлық жағдай бар. Жазық алқап қатты желден қалқаланған, шоқыларда орман-ағаш қалың өсті, олар осы бөктерді жағалата үйлер, жерлеу құрылыстарын салуға және отын ретінде пайдаланылды. Тіпті энеолит заманындағы климаттың дәуірлік өзгерісі бұл жерді мекендеушілердің саны мен дағдылы өміріне кері әсерін тигізе алмады.
Өңірдің археологиялық жағынан жайлы болатын себебі, нысандар бір-біріне жақын орналасқан және оларды зерттеу тас, қола, темір дәуірлеріне бөліп жіктеуге, шаруашылық пен өндірістік қызметтің өзіндік ерекшеліктерін қайта сараптап шығуға, Көкшетау өңірінің шаруашылық-мәдени типі үшін сипатты белгілерді үлгілеуге аса қолайлы.

Жерлеу орындары

Ертедегі адамдардың өмірі туралы ақпараттарды негізгі бөлігі бүгінгі дейін сақталып келген жерлеу орындарынан алуға болады. Мысалы, Шағалалы өзенінің оң жағасындағы қырат үстінде орын тепкен I Қошқарбай қорымы жерлеудің төрт тобына бөлінеді және мола үстіне құрылатын құрылғылардың жетпістен астам түрінің басын біріктіреді. Мұнда жеті молаға қазу жұмыстары жүргізілді, олардың әрқайсысы тас қорап түрінде болса, моланың үстіндегі құрылыс тастан істелген дөңгелек-қоршауды немесе басқа форманы көрсетеді. Олардың тығыз орналасуы және бұл құрылыстардың саны бұлар жерлеу орны ғана емес, әртүрлі дінге ғибадат етуге, оның ішінде еске алуға мүмкіндік беретін алаңқай екенін көрсетеді. Осы жерден табылған қыш сауыттар мен жануарлардың сүйектері бұл айтылғандарды растай түседі. Сірә, бұл қайтыс болған адамды еске алудың ізі болар.
Адам сүйектері мола шұңқырларында 30 см тереңдіктен бастап, 80 см-ге дейін кездесті. Бұл мәйіт сүйектері мен жануарлар сүйектерінен басқа мола шұңқырының 50-70 см тереңдігінен қола тұтқасы бар айналар, жүзіктер мен инелер, ғұрыптық пышақ, ұлу сүйегінен істелген моншақтар, қола негізге алтын жұқалтырдан өрнек түсірілген зат, қыш сауыттардың сынықтары, саз балшықтан жасалған тұтас бұйымдар және басқа заттар табылды. Барлық молаларда кейде көп, кейде аз мөлшерде көмір мен күлдің кездесуі құрбандық шалынғандықты куәландырады. Бұл молалардағы материалдар Федоров мәдениетінің белгілеріне ұқсас.
Археологтар, шамамен осындай артефактілерді (жасанды) Қошқарбай өзенінің оң жағасындағы XVIII Кеңөткел және XIX Кеңөткел қорымдарынан да жинап алды.

Қорым көріністері

• 
  Қошқарбай қорымы. Қазба жұмыстарына дейінгі қола дәуірі қоршаулары.
• 
  I Қошқарбай қорымы. 2 қоршаудың жалпы көрінісі. Қола дәуірі.
• 
  І Қошқарбай қорымы. Тас сандықтағы қабірлер. Қола дәуірі.
• 
  Қыш ыдыс. І Қошқарбай қорымы. Қола дәуірі.