Қошқар Ата құлпытасы

Қошқар ата қорымы – Маңғыстау облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген тарихи ескерткіш.

Қошқар ата қорымы

Орналасқан жері

Ақтау қаласынан солтүстік-батыс бағытта 17 км жерде, Ақшұқыр ауылының шетінде орналасқан.

Тарихи деректер

Қошқар ата қорымы – Маңғыстаудың көне және көлемді жерлеу кешені. Қорымның атауы бір жағынан әулиенің атына байланысты қойылған, аңыз бойынша ол Қорасаннан осы жерге келген, екінші жағынан мұнда қойлар пішініндегі қойтас құлпытастың көптігінен туған. Жергілікті аңыздарға сүйенсек, Қошқар ата - тақуа адам болған, өмірдің тауқыметінен қашқан. Адамдардан қашықта өмір сүрген ол бұғының етімен тамақтанған.
Қорымның аумағы айтарлықтай кең. Қошқар қойлардың пішінінен басқа, сағанатам түріндегі құлпытастар бар (олардың барлығы кешеннің шығыс бөлігінде көп орналасқан). Ескерткіштің бүйір жағында тамғалар мен араб тілді эпитафиялар ойып салынған.
Осы қорымға құлшылық ету тәжірибесі ертеден келе жатыр. Қазіргі уақытта осы нысанға ғылыми және құлшьшық етуге деген қызығушылық жылдан-жылға артып келеді. Осындай нысандардың шырақшылары мұндай орындарға келер алдында рухани-адамгершілік қасиеттерді сақтау керектігі туралы үнемі айтып келеді.

Қошқар ата мазарының қашықтығы қаладан көп емес, бірақ бұл қаланы өлген қала дейді. Егер ежелгі көшпенділер қаза тапқандарды еске алуды екі тасты мәйіттердің аяғы мен басында сақтаған болса, онда бүгінгі күні олардың барлығына кесенелер тұрғызылады. Қошқар Ата құлпытасы ғасырлар бойы адамдардың денесін сақтап келеді және күмбездегі ең байы деп есептеледі. Сондықтан ол, Қошқар ата - кесенелер қаласы деп аталады. Маңғыстаудағы күмбезді кесенелер, олардың ерекшелігі мен сұлулығымен ерекшеленеді. Олардың кейбіреулері нағыз архитектуралық шедеврлер болып табылады, олардың толықтығы, әрбір сызықтың анықтығы, әрбір бөлігі адамға қызығушылық әсерін сыйлайды. Кесене Қожа Ахмет Яссауидің даналық туралы сөзін халыққа жеткізген даналардың бірі Қошқар ата атымен аталған. Қошқар ата керемет қабілеттерге ие болған. Ол Хорасаннан Маңғышлаққа келді деседі. Адамдардан алыс өмір сүріп, ол бұғы етін жеген. «Маңғышлақта өмір сүріп, қайтыс болған қасиетті ғибадатханалар туралы Адаевтердің әдет-ғұрыптары» атты тарихи құжатта айтылғандай, Қошқар ата аш болған кезде бұғы өздері сезіп, өз еркімен келетін болған. Қошқар ата мазарының орналасқан жері осында «Қарақалалық тракттың оңтүстік бөлігі» деп аталады. «Қошқар», яғни қой, түркі халықтарында ұлылықтың, даналық пен күштің белгісі болып табылады. Қошқар көп мәйіттерде мәңгілікке тіріледі - бұл жануар қасиетті деп есептеледі деседі. Маңғыстау бұйраларымен арнайы қошқарларды өсіреді. Жануарлар мен адамдарды бейнелейтін тыйым салынған исламның таралуынан кейін, жерлеу орындары жануарлар түрінде адамдар белгілене бастады.

Аңыздар

Қошқар ата жануарлардың тілін түсінген екен. Мүмкін, сол себепті құлпытау бұл атаумен дүние жүзіндегі адамдардың арасында танымал болды. Бүгінгі таңда шындықты фантастикадан бөліп табу қиын. Алайда, Маңғыстауда Қошқар ата деп аталатын ұлы адамның өмір сүруіне еш күмән жоқ. Аңыздар, белгілі болғандай, жиі нақты негіз болады. Кейбіреулердің айтуынша, Қошқар ата құлпытауы батыста жерленген. Ұзақ тіректермен белгіленген екі қарапайым тас қоршаулар - бұл суфий тәртібінің деревиштері қалаған жерлер. Полюстің жоғарғы жағында айлық ай, мұсылман сенімінің символы - кейінгі кезеңге қосымша болуы мүмкін. Ежелден бері бұл жерлеу ең құрметті болып саналады. Мұнда басты жерлеу рәсімдері өтеді. Мәлімет үшін, Үстірттің солтүстік-шығысында бірдей атаулы - Қошқар ата бар. Аңыздарда Қошқар ата осы жерлерге Амударияның төменгі жағынан Бесалдан кейін керуенмен келді деп айтады. Жылудан ыстық болғандықтан, ол көп ұзамай қайтыс болды. Керуендер өз денесін тастап, ұлын өлтіргені туралы хабарлау үшін Бескалға шашылды. Соңғы сағатқа дейін анасы сүйікті ұлының қайтыс болғанына сенбеді, ол сенімді болғанша, Үстіртке келгеннен кейін. Ол тірі адамға ұқсаған баласының өлі денесін көрді. Бұл жерде кесене XVII-XVIII ғасырлары салынған. Уақыт өте келе кесене басқа жерлеуге, архаикалық күлтазаларға тола бастады. Қазіргі уақытта кесене бұзылған күйде жатыр. Ақтау қаласындағы Қошқар атауымен байланысты тағы бір орын бар. Белгісіз себептер бойынша бұл жер Қошқар атаның есімі арқылы мәңгілікке келтіріледі. Қошқар ата құлпытауының аумағы бұрыннан бері белгілі болған. Археологтар бұл сөзсіз күмән келтірмейді. Тас дәуірінің аяғынан бастап, заманауи заманнан бері көшпелі тұрып жатқан қаланың қалдықтарынан бастап, тарихи дәуірлердің барлық бөліктері табылды.

Сипаты

Құрбандық ошағының фрагменті және биіктігі 80 см биіктікке созылған кішкене, бірақ салмақты тас мүсін таудың шұңқырында, кішкентай аңғардың маңында табылды. Өкінішке орай, уақыт пен адамдар өткен заман қазынасын, тасты ескерткішті сақтамады – бас бөлігі аман қалмады. Мүсінде кеуде астында бүктелген қолдар бейнеленген. Археологтар бұл әйелдің бейнесі екендігіне күмәнсіз қарайды. Ескерткіш 2-2,5 мың жасты құрайды. Іздеу Маңғыстаудағы жергілікті тарих мұражайында сақталған. Қошқар ата-балбалтастың шұңқырының жартас кесіндісінде тағы бір сирек мүсін табылған – төртбұрышты бағана, оның үстіне кеудеге үлкен дөңес көздің, мұрынның, ауыздың және бес қолды қолдың суреті орналастырылған. Бастың жоғарғы бөлігі сынған. Бұл тас мүсін мұражайда сақталған. Бір уақытта Қошқар ата осы аймаққа өзінің тарихи үлесін қосқан деп болжауға болады.

Мүмкін, бұл үйдің уақытша орны болған болуы мүмкін. Мысалы, сауықтыру орны немесе жануарлармен қарым-қатынастың сүйікті орны болған қуыс. Бүгін біз тек болжай аламыз. Ақшұқыр кентінің маңында орналасқан Қошқар ата мазарының маңайында белсенді жерленген, сондықтан қаза тапқандардың жерлеуі жалғасуда.

Сыртқы сілтеме

• http://mangystau.info/turizm/koshkar-ata Мұрағатталған 31 қазанның 2017 жылы.
• Из книги Н. Задерецкой «Тупкараган - колыбель Мангистау»