Қызарып, сұрланып...

«Қызарып, сұрланып...» - Абайдың 1891 ж. жазған өлеңі. «Махаббат лирикасының» озық үлгісі. Әрқайсысы 4 тармақты 9 шумақтан тұрады. Абай ғашықтық сөзімді, махаббат мұңын аса бір шабытпен, беріле құлаған ынтықтықпен кестелеген. Оның бұл тақырыптағы жырлары ақын сезімінің мөлдірлігін, түсінігінің терендігін,сүйіскен жандарға деген мейірбандылығын паш етеді. Әсіресе, осы өлеңде махаббаттың тілсіз түсінісі, ретін тауып ауылдан аулақта кездескен екі жастың бір-біріне деген ғажап іңкәрлігі, жүрек лүпілі асқан шеберлікпен берілген. Одан ғашықтық пәк сөзімнің лебі есіп, қай-қайдағыны еске түсіріп, бойды балқытады. Оқырманның көз алдына өзгеден ұрланып, оңашада қосылған қос ғашық келеді. Ынтызар болып жұріп, бір-біріне зорға жеткен олар біресе қызарып, біресе бозарып, не істерін білмейді. Өзара тіл қатыса алмай абдырайды. Дұрс-дұрс соғып, лүпіл қаққан жүрекпен алысып, көңілмен ғана ұғысады. Табысқан қолдар бір-бірін күйдіріп, тыныс тарылып, тұс бұзылып, талықсып бара жатқандай. Кеудеге кеуде жанасып, иық-тарту йіскенде көздері жұмылып, жүздері төмендеп сала береді. Иектер қайта кетеріліп, ерінге ерін тигенде буын-буыннан айырылып есеңгірей түседі. Елжіреген жүрек, босаған буын көзді мұнарландырып, жан рахатына батырады. Бұл сәт көктегі жүлдыздар «біз тұрмыз күзетте, ешкім жоқ, сүйісе беріңдер» дегендей жымың қағады. Тебеден тенген жапырақтар да «сеңдерді жасырармыз, асықпандар, ғашықтар» деп тұрғаңдай. Ғашықтардың бұлармен ісі жоқ, өзді-өзі әуре. Ақын осыңцай суретті елестетеді де, «жүйрік тіл, терең ой», сол сәтте неге үнсіз қалдың, махаббат алдыңда неге дәрменсіздік керсеттің, «жеңілдің, жеңілдің»деп, «ғашықтық тілінің-тілсіз тіл» екенін мойындатады. Әдетте ақын өз басынан кешірген, өз жүрегінен өткізген, өзі сөзініп, өзі тұшынған нәрселерді ғана елжірей егіліп, жан-тәнімен беріліп жырлай алады десек, осы шындықты Абай өлеңінен айқын керуге болады.

Өлен жолдары:

Қызарып, сұрланып,
Лүпiлдеп жүрегi.
Өзгеден ұрланып.
Өздi-өзi керегi.
Екi асық құмарлы,
Бiр жолдан қайта алмай,
Жолықса ол зарлы,
Сөз жөндеп айта алмай.
Аяңдап ақырын,
Жүрекпен алысып,
Сыбдырын, тықырын,
Көңiлмен танысып.
Дем алыс iсiнiп,
Саусағы суынып,
Белгiсiз қысылып,
Пiшiнi құбылып.
Иығы тиiсiп,
Төмендеп көздерi.
Үндемей сүйiсiп,
Мас болып өздерi.
Жанында жапырақ,
Үстiнде жұлдыз да,
Елбiреп-қалтырап,
Жiгiт пен ол қызға.
Өзге ойдан тыйылып,
Бiрiмен бiрi әуре,
Жүрекке құйылып,
Жан рахат бiр сәуле.
Жүрегi елжiреп,
Буындар босанып,
Рахатпен әлсiреп,
Көзiне жас алып.
Жүйрiк тiл, терең ой,
Сол күнде қайда едiң.
Ғашыққа мойын қой
Жеңiлдiң, жеңiлдiң!

«Қызарып сұрланып...» өлеңі Александр Сергеевич Пушкин, М. Ю. Лермонтов шығармалары сияқты мөлдір махаббатты асқан ілтипатпен жырлаған. Оны табиғаттың көркем бесігінде әлдилей білген. Жасырын кеште алғаш көздесіп, сөз таба алмай, тек қана лүпіл қаққан жүрекпен, қабақ пен сыр танытқан қос ерім. Алабұртқан іңкәр сезім тасқынын балауса пәк көңіл сәл тежей бергендей. Енді бір сәт бар әлем ұмыт болып, тулаған жүрек тілегіне ерік беріп, рахат мұнарына шомған екі жас. Бүкіл жан-сезім, ақыл-ес бір біріне арбалып, ажырамасқа ант еткендей. Міне, ақын жүрек дүрсілі құлаққа келіп, ыстық демі бетке тиген махаббаттың жанды суретін осылайша берген. Ақын осындай табиғи күйде, аса бір іңкәр күйде табысқан жүректерді құптап, қостайды. «Абайдың махаббат жайындағы ең нәзік, ең көркем, терең сөзімдері осы өлеңде»,- дейді Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Өлең 6-7 буыннан түратын шалыс ұйқас үлгісімен өрнектелген. Алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны ИбраҺим Құнанбайұлының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Ақын басылымдарында 1909 жылғы жинақ пен Мүрсейіт қолжазбалары негізге алынған. Екеуін салыстыра келіп, ойды дәл беретін, буын санына тура келетін түрі қалдырылған. Мысалы, 1-шумақтың 2-жолындағы «лүпілдеп жүрегі» деген тіркес «лүпілдеп жүрегі», 8-шумақтың 1-жолындағы «кекірек елжіреп» «жүрегі елжіреп», 9-шумақтың 1-жолындағы «қызыл тіл», «жүйрік тіл» , 2-жолындағы «сол күні» - «сол күнде» деп қабылданды. «Асық», «ғашық» - «асықтық», «ғашықтық» сөздерімен ауыстырылды. Өлең ағылшын, азербайжан, қарақ- алпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, түрікмен, үйғыр т. б. тілдерге аударылған.