Қызыларай тас мүсіндері

Қызыларай Тас Мүсіндері — ортағасырлық ескерткіштер. Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Қызыларай тау жоталарының аңғарларында орналасқан. 1991 — 92, 1997 ж. Орталығы Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) зерттеген. Мұндай ескерткіштер Беғазы, Ақсораң, Қарасораң тауларының шығыс беткейлері мен Қаратал, Жіңішке, Жыланды, Сарыөлең өзені бойларында көп кездеседі. Қызыларай Тас Мүсіндері негізінен екі үлкен топқа бөлінеді. Бірінші топтағы мүсіндер түркі қағанаты кезеңіне (6 — 10 ғасырлар), екіншісі қыпшақ мемлекеті кезеңіне (8 — 13 ғасыр басы) жатады. Алғашқы топта ер кісілер мүсіндері көп. Жартысынан көбі кеудеден жоғары бейнеленген. Бет әлпеті сұсты, қабағы түйілген ерлер — жауынгер, абыз, құсбегілер. Бірқатарының бас киімі, арқасына төгілген көп тарамды шаштары, белінде белбеуі, оған ілінген қылыш немесе семсер, оқшантай, т.б. бұйымдары бар. Бір қолымен ыдыс, кейбірі құс ұстап тұрады. Мойнынан тұмар және жалпақ жағалы киім үлгілерін көруге болады. Бір құлағында кейде екі құлағында да сырға бар. Саны 50 — 60-қа жететін тас мүсіндер үлкен қақпақ тастардан төрт бұрыш, шаршы етіп салынған қоршаулардың шығыс жағына, тізбектеле тұрғызылған. Тізбектің ұзындығы 100 — 120 м. Қоршау ішіне тас үйілген, олардың арасында ақ шақпақ тастар кездеседі. Қазылған қоршаулардан ағаш баған, от орнындағы күл-көмір қалдықтары табылды. Екінші топтағы тас мүсіндерде әйелдер көп бейнеленген. Бұлардың басты ерекшелігі үйінді тас немесе арнайы салынған ғибадатханаларға бетін шығысқа қаратып қойылған. Ғибадатханалар екі түрлі: бірі — жеке, төрт бұрышты тастан қаланған, ортасына 2 — 5 мүсін тігінен көмілген; екінші түрі — қос қоршаулы. Мұнда тас мүсіндер шығыс жағындағы кіші қоршау ішіне қойылған. Осы өңірде бірегей туынды болып саналатын тас мүсіндер, қоршаулар мен ғибадатханалар Қызыларай тауларының түркі-қыпшақ заманында киелі орын болғанын көрсетеді. Мұнда ғұрыптық, салттық жоралғылар өткізіліп тұрған. Қызыларай Тас Мүсіндері — Қазақстанды мекен еткен ортағасырлық тайпалардың мәдениетінен хабар беретін кешен.