Қыз ұзату кәделері

Қыз ұзату кәделері -қазақ халқының рәсімдік және ғұрыптық жоралғыларының бірі.
Қызды алып қайту үшін жеті не одан да көп адам келуі мүмкін, бірақ жалпы саны тақ болуы міндет. Құда-құдағилар алдымен келеді де, күйеу мен күйеу жолдасты қыздың жеңгесінің өзі барып ертіп келеді. Күйеу мен күйеу жолдас ауылға жаяу келеді және үлкен үйді баса-көктеп өтуіне рұқсат жоқ.

Қыздар

Көпшік қыстырар

Күйеуді алып келу үшін барған жеңгей күйеудің атына мініп, ат көрпенің астынан көпшік қыстырарын алады. Бұл кем айтқанда көйлектік пұлдан аз болмауға тиіс.

Шашу

Күйеу бала келісімен, ауылдағы ең сыйлы бәйбіше табаққа құрт, ірімшік, тәтті қосып шашу шашады. Жұрт мұны жапа-тармағай таласа, теріп жейді. Бұл қуаныштың жалпыға ортақ екендігінің белгісі.

Киім ілу

Құда-құдағилар келісімен алды ала дайындалған адам (көбінесе әйел) олардың киімдерін іліп, кетерде киіндіреді. Осыған байланысты киім иелері зат не ақша береді.

Табалдырық кәдесі

Құда-құдағилар құданың үйіне кірерде бір әйел олардың жолын бөгеп, қашан кәдесін алғанша көлденең тұрып алады. Мұны "табалдырық аттар" деп атайды, яки қазақтың "Табалдырықтан биік тау жоқ" дегені осындайдан қалыптасуы әбден мүмкін.

Сыбаға асу

Құдалар келіп жайғасқан соң, алдымен "есіңе алсаң, ескіден сақта" деп сұр еттен сыбаға асады. Мұнда құдалардың сыбаға жамбасы міндетті түрде болады. Соғымнан құдаға, басқаға сыбаға беру қазақта өзгермейтін заң. Сыбаға иесі қыстың күні келе алмаса, онда жайлауға көшкенде үнның арасына сыбағаны тығып апарған.

Малға бата жасату

Сыбаға желініп, шай ішілген соң арнайы мал әкелініп, бата жасатылады. Бұл малды кейбіреулер ерте, кейбіреулер кеш сояды, өйткені құдаларды қашан қайтару қыз жақтың еркінде. "Құда болсаң - шыда" дейді қазақ. Малға бата жасаған адам бұл ет әкелінген соң тағы да бата жасап, табаққа кәде салады. Оны табақ таратушы әйелдер бөлісіп алады.

Құйрық-бауыр асату

Құдалар сойылған малдың етін жеместен бұрын құйрық-бауыр асатады: үстіне айран құйылған құйрық-бауырды уыстап асатады. Құйрық-бауыр желінген соң, құдалар жағы табаққа кәде салады. Бұны табақ әкелгендер тағы да бөліп алады.

Суға тоғыту

Құйрық-бауыр асатылғаннан кейін ауылдағылардың біреуі: "Үйбай-ау, мына құдалардың үсті-басына не болған? Осы ауылдың құдағи, құдашалары қайда? Құдаларды дереу шомылдырып, ұстін тазаламайсыңдар ма?" дейді. Осыдан кейін құдаларды бөгенге (суға) құлату басталады. Мұндайда құдалар жағы өздерін құлатуға келгендерді суға ала түсуге қақылы. Қарулылары сұлу құдағи не құдашаны бірге ала түседі.
Бұл көбінесе жазда, өзен-көлді жерде қолайлы. Құдалар суға тоғытылып болған соң ертеңінде киіт беріледі. "Өткенде артық ауыз айтылған сөз болса шомылған сумен тазарды, мына киіттей таза болып, қатынасымыз жаңадан басталсын" дегені бұл.

Киім тігу

Қазақ салтын сақтаған құда-құдағилар келген түні мүлдем ұйықтамауға тиіс. Егер ұйықтап қалса құдалардың бірі киімін тігіп тастап, айып төлеттіреді. Сол үшін ішіп-жеуге де, ұйқыға да, өлең айтысуға да шыдаулары керек. Көңілі дариядай, дастарханы мол қазаққа мұндайда іркілу, есеп деген болған емес.

Босаға аттар

Құйрық-бауыр асатудан кейін күйеу үлкен үйге шақыртылады. Мұны "босаға аттар" дейді. Күйеу баланы ата-енесі алдына шақырып, маңдайынан сүйеді, бірақ олар көп отырмай бұрынғы үйлеріне қайту керек. Осыдан кейін күйеу балаға арнайы мал сойылып, оның асықты жілік, төсі тартылады.

Неке оқу

Қыз бен жігіттің ең биік асуы осы. Бұдан бұрын олар бірге болып койса -күнә. Қазақта некені молда оқиды және неке оқылған сәтте үйге адам сыйғанынша жиналады. Бұлар жас жұбайлардың қосылғандарына куә, сондықтан олар неке суынан ауыз тиюге тиіс. Неке суы үлкен кесеге құйылады да, оған тұз, қант, сақина салынады. Су - екеуінің пәктігіне, тұз - егер біреуі келешекте опасыздық етіп некені бұзса, дәм атадыға, қант - екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне ырымдап, сақина неке ескерткіші ретінде салынады. Неке қиылған соң қыз бен жігіттің жеңгелері құран ұстап, бір жалпақ нан, ақ жайма алып, үйге кіреді де, жас жұбайларға төсек салып береді.
Ертеңінде екі жеңге келіп күйеу жігіттен "көңілің толды ма" деп сұрайды. Ақ жайманы қарап, егер қыз абыройлы болса, қыз үйіне қуанышты хабар айтып, сүйінші алады. Алда-жалда керісінше болып шықса, әлгі жалпақ нанның ортасын тесіп апарады.

Қыз қашар - түндік жабар

Жеңгесі қыз бен жігітке төсек салып, шымылдық құрып, түндік жабады да, қараңғыда жеңге, қалыңдық, күйеу бала үшеуі қалады. Содан соң жеңге алдымен "қол ұстатар" кәдесін бастап қызыдың білегінен жігітке ұстатады. Өзі ыстық, өзі жұмсақ білекке алақаны қарылған күйеу баланың алдында "шаш сипатар" ырымы тұрады. Сонан соң жеңге екеуін шешіндіріп, "қол ұстатарға" да, "шаш сипатарға" да кәдесін алып, екеуінің үстіне көрпе жабады, түндік жауып, есікті бекітеді.

Қоржын сөгу

Бұған әйелдер жиналады. Қоржынның аузына салынған бір киімдік бұл (мата) қоржын сөккен адамның сыбағасы. Онан соң жағалы киімдер - қыздың әке-шешесіне, туған-туысқанына таратылады. Тағамды жұрт жейді.

Сәукеле кигізу

Сәукеле кигізерде отаудағы құда-құдағилар шақырылады, олар көрімдік айтады. Одан соң қыздың шешесі баласының бас жақтағы үкілі тақиясының орнына сәукеле кигізіп, енесінен байғазы алады. Сәукеле - келіншектің бас киімі. Сол күні құдалар үлкен үйге кеткенше оны киіп отыруға тиіс.

Босағаға ілу

Той тараған соң, бір түннен кейін келін өз еліне аттанады. Бұл күні күйеу жұрттың ең соңынан аттанып, қайын жұрт үйінің босағасына бір шапан іліп кетеді. Бұл ілудің мәні - күйеу баланың "осы үйдің босағасынан қол үзбеймін. Мен де осы үйдің баласымын" деген ишараты.

Сарын (аужар, сыңсу)

Қыз ата-анасы, бауыр, аға-жеңгесі, ел -жұртымен қоштасуды өлеңмен, жылап тұрып айтады. Жеңгелер де сыңсуға сыңсу қосады. Бұл өлеңдер өз теңіне бара алмай кеткен қыздарға көбірек айтылады. Аужар - көбінесе кетіп бара жатқан қызды жақсы көретін жігіттер, күйеуді жақтырмаған қайын сіңілісіне жаны ашыған жеңгелер айтатын сыңсу.

Тағы қараңыз

• Қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері
• Кәде