Шымылдық

Шымылдық — ұлттық бұйым. Ашпалы және тұтас шымылдық деп аталатын түрлері бар. Оның кең таралған ашпалы түрі төсектің алдына тұтылып, түнде ұйықтаған кезде кеңістіктен төсекті бөліп тұратын камера қызметін атқарады. Мұндай шымылдық жібек, атлас, ақ сұрып, торғын, торқадан тігіледі, сондай-ақ екі бөліктен тұрады. Биіктігі 2 м-дей, ені 4,5 м-дей болады. Басқы жиегіне әсемдік үшін зер салынып, көз тимес үшін үкі тағылады. Жасау шымылдықның термелі бау өткізілетін жері шымылдық балдағы деп аталады. Жоғары жағына екі-үш қарыс «шолақ ымылдық» (шымылдық желбіршегі) орнатылады. Тұтас шымылдықтар көбіне өлікке арналып құрылады.

Шымылдық (өзб. Chimildiq; тәж. Чимилдиқ) — өзбек және тәжік дәстүрлері бойынша жас жұбайлар неке түнін өткізетін бөлменің бұрышында ілінген арнайы матадан (әдетте ақ түсті) шатыр тәрізді перде. Шымылдықты болашақта жас жұбайлар тұратын бөлмеде, күйеу жігіттің үйінде іліп қояды. Дәстүр бойынша, шымылдық — қалыңдық пен күйеу жігіттің таза, тазаратын жері.

Әдетте, арнайы мата шымылдыққа мата ретінде қызмет етеді (кейбір аймақтарда сузани, чок, парда деп аталады). Шымылдық бөлменің бұрышына ілініп, осылайша үшбұрышты кеңістік жасайды.

Шымылдық атауы өзбектер мен тәжіктер арасында бірдей кездеседі. Алайда Өзбекстан мен Тәжікстанның кейбір аймақтарында чимилдік басқаша аталады. Мысалы, Өзбекстанның Хорезм облысында оны Кушана (өзб. ko'shana), Өзбекстанның кейбір басқа аймақтарында гушанка немесе гушанга деп аталады (өзб. go'shanka / go'shanga). Тәжікстанның кейбір аймақтарында оны чимилик немесе чимиллик деп атайды (тәж. чимилиқ / чимиллиқ).

Шымылдықты ілу дәстүрі Өзбекстан мен Тәжікстанның барлық дерлік аймақтарында (Таулы Бадахшан автономиялық облысы мен кейбір басқа таулы аймақтарды қоспағанда), сондай-ақ көршілес елдерде тұратын өзбектер мен тәжіктер арасында (Түркіменстан, Қазақстан, Қырғызстан, Ауғанстан). Шымылдықты әдетте күйеу жігіттің үйінде іліп қояды, бірақ Өзбекстан мен Тәжікстанның кейбір аймақтарында, мысалы, Өзбекстанның Самарқанд, Бұхара, Қашқадария және Сурхандария облыстарында, Тәжікстанның Соғды облысының кейбір жерлерінде шымылдықты алдымен іліп қояды. қалыңдықтың үйінде, содан кейін үйлену тойы аяқталғаннан кейін күйеу жігіттің үйіне аударылады. Әдетте, чимілдік неке түнінің келесі күні жойылады, ал кейбір аймақтарда екі-үш күнге, тіпті қырық күнге дейін созылады (тәжік тілінен аударғанда чилла деп аталатын, яғни қырық күн). Ертеде жас жұбайлардың баласына жастық пен көрпелер шымдылық матасынан тігілген.

Тәжіктердің парчабурон деген әдеті бар, онда шымылдыққа арналған материалды бірге тігеді.

Шымылдыққа байланысты әдет-ғұрыптар

Дәстүр бойынша кей өңірлерде күйеу жақтың әйелдерін шымдылық бар бөлмеге шақырып, тәтті, жеміс-жидек, тағамдармен дәмдестіреді де, біраз уақыттан кейін ыстық тағам ұсынады (мысалы, Бұхарада оши-орд — кеспе қосылған сорпа беріледі, кейбір аймақтарда палау немесе басқа тағамдар). Ас ішіп болғаннан кейін ең үлкен және ең құрметті әйелдер қалыңдықты шымылдыққа жетектеп, әр өңірде әртүрлі аталатын арнайы әнді оқиды (Саломнома, Келін-салом, т. б.). Кейін кей өңірлерде күйеу жігіттің достарына екі жағынан мықтап ұстайтын пояндоз (арнайы мата) беріледі де, күйеу жігіт одан секіріп өтіп, қалыңдыққа шымылдыққа кіруі керек. Мұны кейбіреулер күйеу жігіт қалыңдықты өзіне баурап алу үшін еңсеруі керек символдық кедергі деп санайды.

Көптеген аймақтарда қалыңдық пен күйеу жігіттен кейін әйел немесе әйелдер екі жағылған шырақпен шымылдыққа кіреді, олар жас жұбайлардың басын үш рет айналдырады, сондай-ақ шымылдықты айналдырады, содан кейін шымылдығының көмегімен айна, әйелдер жас жұбайларға бір-бірін көрсетеді. Дәстүр бойынша, жас жұбайлар алдында ешкім арнайы айнаға қарамауы керек еді. Осыдан кейін күйеу жігіт саусағының ұшында (көбінесе кішкентай саусақ) үш рет (әр аймақта әртүрлі) бал жейді, содан кейін қалыңдықты емдейді. Кейбір аймақтарда күйеу жігіт алдымен қалыңдықты емдейді, содан кейін өзі тамақтанады, ал басқа аймақтарда қалыңдық күйеу жігітті саусақтарымен балмен емдейді.

Кейбір аймақтарда қалыңдықтың оң қолына қымбат емес зергерлік бұйымдар немесе сағаттар қойылады, содан кейін әйел немесе әйелдер күйеу жігітке қалтасын толтыратын арнайы матадан (көбінесе қарапайым дастархан) тәттілер береді. және күйеу жігіттің қолының астына екі жағынан екі бөліктен тұратын төрт бәтір нан беріледі. Дәстүр бойынша бұл нанды құрметтейтіндей жас жұбайлардың бір-біріне деген құрметін білдіреді. Кейбір аймақтарда күйеу жігітке қалыңдықтың аяғына бір аяқ басуды бұйырады. Дәстүр бойынша бұл күйеуінің әйелінен басымдылығын білдіреді. Егер күйеу жігіттің орнына қалыңдық бірінші болып жасаса, кейбір аймақтарда бұл жаман форма болып саналады. Кейбір аймақтарда күйеу жігіт қалыңдықтың аяғын басқаннан кейін соңғысынан жауап беруге рұқсат етіледі. Содан кейiн кейбiр аймақтарда күйеу баланы отырғызу үшiн әйелдер ән айтады (бұған дейiн жас жұбайлар жоғарыдағы әдет-ғұрыптарда тұрады).

Мінсіз әдет-ғұрыптардан кейін әйелдер күйеу жігіттің достары мен балаларына тәттілер мен торттар, кейде ақша береді. Осыдан кейін күйеу жігіттің достары, туыстары және басқа да шақырылған қонақтар жас жұбайлардың үстіне тәттілерді, кейде ақшаны құйып, оларды ерлі-зайыптылық өмірге ұзартады. Дәл сол күні, әдетте, кешке күйеу жігіттің туыстары (үй иелері болғандықтан) қонақтарға ыстық тағам ұсынады (кейбір аймақтарда бұл машкичири — ботқа немесе сорпа, басқаларында палау немесе басқа тағам). Ас біткен соң қонақтар үйлеріне тарайды, ал қалыңдық жағынан нағашылары немесе басқа туыстары түнеп қалады. Келесі күні оның туыстары қалыңдыққа әкелінген тамақпен келеді (көптеген аймақтарда бұл самса немесе тәттілер). Кейбір аймақтарда рубинони (тәжік тілінен сөзбе-сөз аударғанда бет қалыңдық немесе жай қалыңдық) деп аталатын іс-шара өткізіледі. Қалыңдық ұлттық той көйлегін киеді, оған күйеу жігіттің туыстары (кейде қалыңдықтың туыстары) сыйлықтарын береді. Арада бірнеше күн өткен соң (әдетте келесі күні немесе екі-үш күннен кейін, кей жерлерде тіпті қырық күннен кейін де) келіннің туыстары келіп, шымылдықты шешіп алады.

Әдебиет

• Шымылдық — Национальная энциклопедия Узбекистана (өзб.). — Ташкент, 2000-2005 жж.
• Шымылдық — Тәжік ұлттық энциклопедиясы — Душанбе, 2012-2015 жж. (тәж.)

Сілтемелер

• Қазақ энциклопедиясы, 9 т.
• Өзбек үйлену тойы (Rusvesta.ru)
• Feruza Jumaniyozova — Chimildiq | Феруза Жуманиёзова — Чимилдик
• Chimildiq | Чимилдик