Капилляр

Қылтамыр (капилляр); (vasa capillaria; лат. vas, vasis — тамыр, capillus — қыл) — ең жіңішке және тым жұқа қабырғалы тамыр. Қылтамыр қан және лимфа қылтамырлары (капиллярлары) болып бөлінеді. Қан қылтамыры қан мен ұлпалар арасындағы зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырының арнасы мүшелердің құрылыс ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оның қабырғасы үш қабаттан: ішкі - эндотелийден, ортаңғы - негіздік жарғақта орналасқан перициттерден, сыртқы - адвентициальды жасушалардан тұрады. Перициттер жиырылу арқьшы қылтамыр арнасының диаметрін реттеп отырады. ішкі эндотелий қабатын құрайтын эндотелиоциттер мен оның сыртындағы негіздік жарғақтың (базальды мембрананың) құрьшыс ерекшеліктеріне байланысты қылтамыр: сомалық қылтамыр, фенестерлі қылтамыр және қойнауша (синусоидты) қылтамыр болып үш түрге бөлінеді. Сомалық қылтамырда эндотелиоциттер бір-біріне тығыз жанасып, үзіліссіз түтас жатқан негіздік жарғақта орналасады. Фенестерлі (терезелі) қылтамырда эндотелиоциттердің цитоплазмасы жұқа рып, зат алмасуға бейімделген терезе тәрізді жүқарған құрылымдар түзеді. Синусоидты қылтамырда негіздік жарғақшада және эндотелиоциттер аралықтарында ірі молекулалар (макромолекулалар) өте алатын саңылаулар болады. Қан қылтамыры — жануарлар организміндегі жасушалық және үлпалық деңгейдегі зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан капиллярлары негізінен артериолаларды венулалармен жалғастырады. Лимфа капиллярлары — тым жүқа қабырғалы лимфа тамырларының бастамасы. Лимфа капиллярларының арнасы (5 мкм - 100 мкм) мүшелердегі атқаратын қызметтеріне байланысты өзгеріп отырады. Олардың қабырғалары да жалаң қабат жалпақ келген эндотелиоциттерден тұрады. Бірақ, эндотелий мен оны сыртынан қоршап жатқан борпылдақ дәнекер ұлпасының коллаген талшықтарының арасында негіздік жарғақ болмайды. Сондықтан, лимфа қьштамырларының арнасы қан капиллярларына қарағанда кең де, созылмалы болып келеді және оларды қоршаған ұлпа сүйығы мен капиллярлар арасындағы зат алмасу процесі жеңіл жүреді. Эндотелиоциттердің аралықтарында, лимфа капиллярларының қуысына ірі молекулалы заттар, клеткалар мен олардың ірі бөліктері өтетін саңылаулы тесіктер болады. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында, лимфа капиллярлары қабырғаларының жиырьшу арқьшы, олардың откізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттер болады. Жануарлар ұлпалары мен мүшелерінің құрьшысы және олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты, лимфа капиллярлары — тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді.