Қыпшақтардың шаруашылығы

Шаруашылығы — қыпшақтардың негізгі шаруашылық кәсібі мал шаруашылығы болды. Орта ғасырлардағы жазбаша деректемелерден қыпшақтардың жылқы, қой, сиыр, өгіз, түйе өсіргенін білеміз. Қыпшақтар малының құрамында қыста жаюға неғұрлым бейімделген жылқы мен қой басым болды.

Еуразия. Еуразиядағы қыпшақтардың шекарасы, XIғ соңы — XIIғ басы.

Қой шаруашылығы

Олардың мал шаруашылығында ет пен май қорын тез толтыратын қой шаруашылығының зор маңызы болды. Сондай-ақ қойдың жүні мен терісінен жылы киім дайындалды. Қыпшақтар қойдың екі тұқымын өсірген. Олар- дың едәуір бөлігі кішкене құйрығы бар, бірақ ұзақ кешуге өте бейімделген қой болған. Сонымен бірге құйрықты қой да өсірген; олар көктем алдындағы жемшөп жеткіліксіздігіне біршама жақсы тезетін еді.

Жылқы шаруашылығы

Көшпелі тұрмыс жағдайында алыс жайылымдарды игеруге мүмкіндік берген ерекше жылдамдығы мен төзімділігі, соғыста және қаумалап аң аулауда пайдаланылатындығы арқасында жылқы аса бағалы жануар деп есептелді. Сондықтан қыпшақтар тек қана тебіндеп жайылатын жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлді. «Бұл даланың (Дешті Қыпшақтың) ерекшеліктері мынада: оның шөбі малға арпаның орнына жүреді, басқа елдерде мұндай ерекшелік жоқ. Онда малдың көптігі де сондықтан», — деп атап өткен араб саяхатшысы Ибн Баттута. Жылқы санының көп болуы әрқашанда байлықтың өлшемі, малшы билігінің экономикалық негізі болған.

Кейбір жазбаша ескерткіштерде қыпшақтар елінде он мың тамаша жылқы иеленгендердің көп болғаны жөнінде мағлұматтар бар. Орталық Қазақстандағы қыпшақ тайпалары мекендеген аумақтағы обалы қабірлерде жылқының екі тұқымы - басы кішкене, аяқтары ұзын әрі жіңішке, шоқтығы биік салт мінетін аттар байқалды, мұндай асыл тұқымдыларының сүйектері түркі тілдес бай шонжарлардың қабірлерінен кездесті. Сондай-ақ асыл тұқымды жылқымен қоса әдеттегі жылқылар: жатаған, басы үлкен, аяғы қысқа әрі мықты, өте төзімді, көшпелі тұрмыста тұрақты пайдаланылатын жылқылар өсірілгені анықталды. Қыпшақ жылқысы өте жоғары бағаланды, оларға шектес және алыс елдерде сұраным көп болды. Мәселен, Дешті Қыпшақтан Үндістанға апарылатын қарапайым жылқы күміс ақшамен жүз динарға сатылған, ал жақсы аттың құны 500 динар және одан да артық бағаланған.

Түріктер даласының жылқысы климаттың қатан болуымен сипатталатын жергілікті табиғи жағдайларға жақсы бейімделген еді, сүтінің мол және еті мен майының сапасы жақсы болуымен ерекшеленді. Қыпшақтар сиыр және қой етінен жылқы етін артық көретін, ал бие сүтінен тамаша, шипалы сусын — қымыз дайындайтын.

Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда, қыпшақ қоғамында асыл тұқымды жылқыларды өсіруге зор көңіл бөлінген. Күш көлігі, тамақ көзі ретінде және салт мінуге арналған асыл тұқымды жылқылар көптеп өсірілген. Бұл салада ұрпақтардың сан ғасырлық тәжірибесі елеулі нәти- желерге жетуге мүмкіндік берді. Мәселен, әрбір ру-тайпаның жылқылары өзінің бірегей тусімен ерекшеленді. Кейде белгілі бір тайпаның атауы жылқысының түсі бойынша анықталатын. Бұл жағынан батыс қыпшақ бірлестігінің құрамына «құла жылқылы» (кулабаоғлы) тайпасының енуі назар аударарлық. 1223 жылы моңғол қолбасшысы Жошының өз әкесі Шыңғысханға Дешті Қыпшақтан айдап әкелінген 20 мың қыпшақ жылқысын сыйға тартқанын мысал ретінде келтіре кеткен де жөн. Қыпшақтардың эмпирнялық селекцияға байланысты шаруашылық кызметі туралы бағалы ақпарат көшпелі мал шаруашылығы қоғамының өндіргіш күштері дамуындағы негізгі тетіктердін бірін ашып көрсетеді. Қыпшақтар қой, жылқы шаруашылығымен бірге ірі қара есірумен де айналысты, бірақ саны жағынан ол әлдеқайда аз болды. Сиырлар мен өгіздер көшкен кезде алыс қашықтықта көп жүрісті кетере алмайды. Мұның өзі қыпшақ тайпаларынын белгілі бір топтарының тұрақты қыстаулары бар жартылай көшпелі тұрмыс салты болғанын керсетеді. Этнографиялық зерттеулер көшпелілердің негізінен ең кедей бөлігі сиыр ұстағанын көрсетеді. Ірі қара көбінде жегуге пайдаланылды. Ибн Баттута қыпшактардың арбаға жылқы жегетінін атап өтеді, сонымен бірге «арбаның ауыр-жеңілдігіне қарай оған огіз бен түйе де жегіледі» дейді. Қыпшақтардың Батыс Қазақстан аудандарына ілгерілеуіне қарай олардың жекелеген топтары түйе шаруашылығымен айналыса бастады. Құмды және шөпсіз жерлерде түйе ең пайдалы да қолайлы үй жануары болды.

Жайылымдары

Малды азықтандыру үшін орасан зор жайылым қажет болды, сондықтан қыпшақтардың көші-қоны ғасырлар бойы орныққан белгілі бір маршруттар бойынша жүзеге асырылды. «Әркім өз малын, — деп жазды Вильгельм Рубрук, — қыста, жазда, көктемде және күзде қайда жаятының біледі.» Қыпшақтарда аң аулау қосалқы кәсіп болды. Әл-Джахизге сәйкес, «көшпелі түріктер аң аулағанда, әсіресе қарақұйрықтар мен құландарды қуған кезде ғажап төзімді». Махмуд Қашғари қыпшактар даласыңца мекендейтін, сол жерде ауланатын жабайы ірі аң — бұлан аулауды атап көрсетеді.

Қыпшақтар аң аулағанда садақ пен жебеден басқа, олар аңға құс салған, қоянды, түлкіні, тіпті қасқырды да итпен ұстаған.

Аң аулау

Араб-қыпшақ глоссарийлерінде қыпшақтар аулаған жабайы андар мен құстардың аттары келтірілген: сағыр киік — ақбөкен, құлан, бұғы, сусар, тиін, кузен, түлкі, ақ құйрық және т.б. Осында аңға салатын иттер (қылбарық, тазы) мен құстардың (лашын, бүркіт) аттары келтірілген. Қыпшақтар үшін бағалы аңт терісі басқа елдермен сауда жасаудын маңызды көзі болды. Махмұд Қашғаридың айтуынша, түріктерде қымбат бағалы аң терісі иджұқ деп, ал «тәржіман» араб-қыпшақ сөздігінде — курс деп аталған. Аңды жеке шығып аулаумен қатар қыпшақтар қаумалап аулауды да ұйымдастырган, оның шаруашылық жағымен бірге өзінше бір маневр, әскери өнер, жасақтардың жауынгерлік әзірлігін сақтау амалы болды. Жалпы алғанда, аң аулау дербес сала болмай, шаруашылықтың негізгі түрі — мал шаруашылығына көмекші ғана болған.

Балық аулау

Аң аулаумен қатар қыпшақтар негізінен ең кедей, өзен жағасында тұратындары балық аулаумен де айналысты. «Диуан лұғат ат-түркте» және араб- қыпшақ түсіндірме сөздіктерінде қыпшақтардың балық аулағандағы еңбек құралдарының терминдері келтірілген, олар: арғақ — қармақ, аг — ау, ужан (улүк) — кішкене қайық, кеме — үлкен кайықжәне т. т.

Дәңді дақылдар

Орта ғасырлардағы нарративтік деректемелердің бір бөлігінде қыпшақтардың дәңді дақылдар мен бұршақ дақылдарын өсіргендігі туралы айтылады. Қыпшақтар негізінен тары еккен. Әл-Омари былай деп атап өткен: «Оларда (қыпшақтарда. —ред.) егістіктің көлемі өте шағын және бидай мен арпа аз себіледі. Оларда негізінен тары өсіріледі, олар сонымен тамақтанады және жерден өндірілетіндері жағынан алғанда олардың басты тамағы сол». XII ғасырда Дешті Қыпшақты аралап өткен Петахья «бұл жерде нан жемейді, тек күріш пен тары жейді» деп көрсетеді. Қыпшақтар тарыдан баска, өте аз болса да, бидай мен арпа еккен. Олар астықты Орта Азияның егіншілерінен мал шаруашылығы өнімдеріне айырбастап та алып отырған. Қыпшақтардың кейбір топтары суармалы егіншілікпен айналысқан, мұны Ұлытау мен Торғай аудандарындағы сұландыру жүйелерінің, көптеген бөгеттердің, құдықтар мен тоғандардың қалдықтары дәлелдейді. Кейбір дәнді дақылдардың қыпшақтар шаруашылығында дәстүрлі болғаның, қыпшақ тайпаларының ол атауларды қолданғаның орта ғасырлардағы түсіндірме сөздіктерде сақталған арнаулы терминдер көрсетеді. Бұл терминдердің бастапқы негізі түріктерден шыққанын атап өту керек, олар: экин — егіс, буғдай — бидай, арпа — арпа, тутарған — күріш, маржамақ — жасымық, тару — тары, ирдан — қырман, ашлық — астық жоне т. б. Сонымен, қыпшақ тайпалары қоныстанған аумақтың орасан кең-байтақ жерді алып жатуы мен өзіндік ерекшелігі бар географиялық жағдайлары — оларда орта ғасырлардағы қыпшақ қоғамының біртұтас өндіріс жүйесін құрған көшпелі мал шаруашылығынан егін шаруашылығына дейінгі бірне- ше шаруашылық-мәдени үлгілердің дамуына себепші болды.