Қытайбұршақ

Қытайбұршақ – жан-жақты пайдаланатын дақыл ретінде ерекшелінеді. Тұқымның құрамына 30-52% айтарлықтай ақуыз, 17-27% май және 20%-дай көмірсуы, минералды тұздар, витаминдер кіреді. Қытайбұршақтың ақуызы өте жоғары сіңімді, суда жақсы ерулігімен ерекшелінеді; жоғары дәрежілі амин қышқылдарының көлемі бойынша, басқа дәнді бұршақ дақылдарынан артық болып келеді. Қытайбұршақ дақылы диабет ауруларымен ауыратын адамдарға емдәмділік азық-түлік есебінде пайдалануға ұсынылады. Қытай-бұршақтан әртүрлі азық-түліктік тағамдар жасалынады (май, маргарин, тоң май, сүт, ұн, кондитерлік заттар, тартылған ет және т.б.). Ол және сол сияқты ақуыздары аз астық жемшөптік құраманың және сүрлемділік малазықтары үшін негізгісі болып саналынады. Мал азығы есебінде күнжара, шрот және қытайбұршағы ұны да есепке алынады. Қытайбұршағының көк балаусасын бұршақбастар және дәннің то-лыға бастаған кезеңінде жинап алғанда, бұдан өте құнды мал азығы алынады. Қытайбұршақ жақсы алғыегіс, ол топырақты азотпен байытады және отаулық дақыл есебінде танаптарды арамшөптерден тазартуға көмектеседі.

Қытайбұршақ
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Rosids Сабы: Fabales Тұқымдасы: Fabaceae Кіші тұқымдасы: Faboideae Тегі: Glycine Түрі: G. max
Екі-есімді атауы
Glycine max (L.) Merr.
Синонимдері
Dolichos soja L. Glycine angustifolia Miq. Glycine gracilis Skvortsov Glycine hispida (Moench) Maxim. Glycine soja sensu auct. Phaseolus max L. Soja angustifolia Miq. Soja hispida Moench Soja japonica Savi Soja max (L.) Piper Soja soja H. Karst. Soja viridis Savi

Биологиялық ерекшеліктері

Қытайбұршақ – қысқа күнділік, жылу сүйгіш өсімдік. Тұқымның өнуіне қажетті минималды температура +8˚С, қолайлы температура 20-25˚С. 30˚С-ден жоғары температура оның өсіп-жетілуіне зиянды әсерін тигізеді. Қытайбұршағының қалыпты өсіп, дамуы мен пісуіне керекті белсенді ауа температурасының жиынтығы 1700 – 3200˚С. Ол басқа дәнді бұршақты дақылдарға қарағанда көктемгі бозқырауларға төзімсіз. Бұл дақыл әсіресе көктеу және гүлдену, дәнді құрастыру және толықтыру кезеңдерінде жоғары жылылықты талап етеді. Көктеу және бүрленудің бастапқы кезеңдерінде топырақтағы ылғалдың жетіспеуі, оның одан әрі өсіп-жетілуіне керісінше әсерін тигізеді. Қытайбұршақ – жарық сүйгіш дақыл, алайда ерте пісетін сорттарға күннің ұзақтығы әсер етпейді. Бұл дақыл өздігімен тозаңданатын, бірақ кейбір сорттарында айқас тозаңдану да байқалынады. Ол әртүрлі топырақтарда өсе береді, бірақ ол үшін жақсысы – саздақ және құмды қара топырақтар, сор және сортаң, ашщы және батпақтанған топырақтар жарамайды.

Агротехника ерекшеліктері

Ауыспалы егісте қытайбұршақты – бидай, жүгері, қант қызылшасы, күріш және көкөністерден кейін орналастырады. Бұл дақылды бір орында қатарынан екі жыл орналастыруға болмайды, қаныққан ауыспалы егісте, оны бір орында 2-3 жылдан кейін, тіпті 4-5 жылдан кейін қайтарған орынды. Топырақты-климаттық жағдайларға байланысты жақсылары, (27-30 см) тереңдікті жырту немесе жырғалау болып есептелінеді. Отамалы және кеш орылатын дақылдардан соң, топырақты орынсыз сыдырғылаудың қажеті жоқ. Алғыегісте, бұрын себілген дақылдарда органикалық тыңайтқыштар сіңірілінеді. Сондай ақ, фосфорлы және калийлік тыңайтқыштар қолданамыз. Азоттық тыңайтқыштарды қытайбұршағы үшін сіңіруге болмайды. Басқа дәнді бұршақ дақылдары сияқты, бұл дақыл микроэлементтерге тәнімді, әсіресе молибденге. Молибдендік тыңайтқыштармен тұқымдарды себетін күні нитрогинмен қосып бірақ жасайды да, себеді.

Сорттар

• Гибридная 670. Сорт Қазақ ҒЗИ-да шығарылған. Сорт орташа піскіш, вегетациялық кезеңі 130-135 күн. 1000 дәннің массасы – 176-200 гр. Дәнінде 37,2-43,9% ақуызы бар. Төменгі бұршаққаптарының орналасу биіктігі – 20-21 см. Бұршаққаптары аз жарылады. Өнімдігі жоғары. Алматы және Жамбыл облыстарында тіркелген.

• Казахстанская 200. Сорт Қазақ ҒЗИ-да шығарылған. Кеш пісетін сорт, вегета- циялық кезеңі 148-150 күн. Дәндері орташа ірі, 1000 дәннің массасы 145-165 гр. Дәндегі протеин көлемі 37,2-38%. Төменгі бұршаққаптарының орналасу биіктігі – 20-21 см. Бұршаққаптары аз жарылады. Өнімдігі жоғары. Алматы және Шымкент облыстарында тіркелген.

• Аврора. Сорт қытайбұршақтылық БҒЗИ-да шығарылған. Ерте пісетін сорт, вегетациялық кезеңі 95-104 күн. Өсімдіктің биіктігі 60-тан 80 см аралығында. Төменгі бұршаққаптарының орналасу биіктігі – 8,3 см, 1000 дәннің массасы 170 гр. Шығыс Қазақстан облысында тіркелген.

• Букурия. Сорт Молдованың АШҒЗИ-да жекелей сұрыптау әдісімен алынған. Ерте пісетін сорт, өсімдіктердің биіктігі 70-80 см, төменгі бұршаққаптарының орналасу биіктігі – 12-13 см, 1000 дәннің массасы 168 гр. Алматы облысында тіркелген.

• Скынтея. Сорт Молдованың АШҒЗИ-да жекелей сұрыптау әдісімен алынған. Орташа пісетін сорт, вегетациялық кезеңі 116 күн. Өсімдіктердің биіктігі 52-79 см, төменгі бұршаққаптарының орналасу биіктігі – 9,1 см, 1000 дәннің массасы 151 гр. Жамбыл облысында тіркелген.