Қытай дереккөздеріндегі Қазақстан тарихы
Қытай дереккөздеріндегі Қазақстан тарихы елеулі тарихи кезең (б.з. д. III ғ. — XIX ғ.) шеңберіндегі әртүрлі материалдар бар және Қазақстан тарихын зерттеуге елеулі үлес қосты.
Қазіргі Қазақстан аумағындағы көшпенділер, олардың этносаяси құрылымы, бір-бірімен және Орта Азияның көрші халықтарымен қарым-қатынасы туралы алғашқы мәліметтер Орталық Азия бойынша екі рет (б.з. д. 138 және 115 жылдары) саяхат жасаған Қытай дипломаты Чжан Цянның жазбаларында қамтылған. Оның жазбаларын тарихшы Сыма Цянь "Тарихи жазбалар" ("Ши цзи") еңбегінде жүйелеген, одан ресми Қытай тарихнамасында әулеттік тарих бөлімдерінің бір бөлігін көрші домендерге арнау дәстүрі қалыптасқан.
Сыма Цяньның еңбегі өңдеу
Сыма Цяньның еңбегі тарихшының ежелгі дәуірінен бастап өміріне дейінгі оқиғаларды қамтитын жиынтық тарих жанрына ("тунши") жатады. Қытай тарихнамасында барлығы 26 осындай әулеттік тарих бар, оның ішінде Синьхай революциясы мен Цинь империясының құлауынан кейін Бейян Үкіметінің нұсқауымен құрылған ресми мәртебеге ие болмаған "Цин әулетінің өрескел тарихы" ("Цин ши гао") бар. Барлық 26 еңбекте Орталық Азия аумағында өмір сүрген халықтар туралы мәліметтер бар. Бұл материалдар басқа археологиялық және жазбаша дереккөздер кешенімен салыстырғанда Қазақстанның тарихи өткені туралы маңызды мәліметтерді хабарлайды. "Ши цзи", "ерте Хань тарихы" ("Ханьшу"), "кеш Хань тарихы" ("Хоу Ханьшу") әулеттік тарихында қамтылған Орталық Азиядағы иеліктер туралы мәліметтер Хань әулетінің (б.з. д. II ғасыр — б. з. д. II ғасыр) билік еткен уақытына жатады. Үйсін мен кангланың иеліктері туралы ақпарат қызығушылық тудырады: аумағы, географиялық орналасуы, халық саны, бекіністер мен елді мекендер, хунну мен Қытайдың иеліктерімен байланыс).
VII ғасыр өңдеу
Ерте орта ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстан халықтары туралы әртүрлі мәліметтер VII — X ғасырлардағы Қытай дереккөздерінде бар. Сонымен, 945 жылы жазылған "Тай әулетінің ескі шежіресі" ("Цзю Тан шу") және XI ғасырда мемлекет қайраткері және ақын Оуян Сю жазған "Тан әулетінің Жаңа шежіресі" ("Син Тан шу") еңбектерінде Орталық Азияны мекендейтін түркі тайпалары, сондай-ақ олар туралы айтылады мемлекеттік құрылымдар: түркі, ұйғыр, қырғыз және басқа да қағанаттар. Орталық Азия арқылы Үндістанға саяхат жасаған будда монахы Сюаньцзянның "Ұлы Тан кезінде Батыс аймаққа саяхаты" ("Да Тан сию цзи") үлкен ғылыми маңызға ие.
VIII-XIV ғасырлар өңдеу
VIII-XIV ғасырлардағы дереккөздерде Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының Моңғол империясының құрамындағы жаулап алу соғыстарының нәтижесінде пайда болған Моңғолия, Қытай және Орталық Азия халықтары туралы нақты материалдар бар. Түріктер туралы ақпарат XIII ғасырдағы моңғол мәдениеті ескерткішінің "моңғолдардың жасырын аңызы" ("Юань чао биши") қытай тіліндегі аудармасында бар. "Юань әулетінің тарихы" ("Юань ши") Қытайды басқару үшін шыңғысхандар тартқан түркі халықтарының (қыпшақтар, қарлұқтар, қанғлылар) өкілдері туралы ауқымды деректер береді. Кеңесші Шыңғыс хан елю Чуцайдың "батысқа саяхаттың сипаттамасы" ("Си-ю лу") шығармасы моңғол шапқыншылығы кезіндегі Орталық Азия халықтарының тұрмысына, әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптарына қысқаша шолу болып табылады. "Мин әулетінің тарихында" ("Мин-ши") Тимур империясы мен Тимуридтер туралы, XV ғасырдың бірінші жартысындағы Самарқандтағы Қытай елшіліктері туралы материалдар бар.
XVIII ғасыр өңдеу
1771 жылы басылған "жоңғарларды тыныштандырудың стратегиялық жоспарлары" ("Циньдин пиндин чжунгээр фанлюэ") жинағында XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының жағдайы, Цин империясы жоңғарларға қарсы бастаған соғыс қарсаңында қазақ билеушілерінің жекелеген жоңғар руларымен қарым-қатынасы туралы құнды мәліметтер бар. 1777 жылы жарық көрген Чун юанның "батыс өлкесі туралы көргендері мен естігендерінің сипаттамасы" ("сию Вэн цзянь лу") еңбегінің үшінші және төртінші тарауларында қазақтардың, қырғыздар мен өзбектердің тарихы мен этнографиясы туралы егжей-тегжейлі баяндалған.
XIX ғасыр өңдеу
1809 жылы Шыңжаңға арналған екі тарихи-географиялық еңбек жарық көрді:" Іле өлкесінің жалпы тарихи эскизі "("немесе цзунтун шилюэ") және" Батыс шеткі тарихтың жалпы эскизі "("Сичуй цзунтун шилюэ"). 1821 жылы "жаңа шекараның ең жоғары бекітілген Тарихи эскизі" ("Циньдин Шыңжаң шилюэ") жарық көрді. Бұл көп томдық еңбектер Цин империясының мәртебелі адамы Сонг Юнның (1752-1835) басшылығымен жасалды. Бұл еңбектерде қазақтар туралы құнды мәліметтер бар: қазақ хандарының шежіресі (Абылай, Уәли және т.б.), қазақтардың қоныстану аудандары, билеушілердің ставкаларының орналасуы және олар мен Шыңжаң мен Моңғолияның ірі қалалары арасындағы қашықтық, Қоқан хандығынан Шыңжаңға дейінгі маршруттар, Шығыс Түркістандағы қырғыз билерінің иеліктері."Циньдин Шыңжаң шилюэ" екінші тарауында орта және Аға жүз хандары мен сауда керуендерінің Қытайға келу кестелері орналастырылған, Орта жүз хандарының Цин империясымен дипломатиялық қатынастарының тарихына қысқаша очерк берілген. "Батыс өлкенің су жолдарының сипаттамасы" ("сию шуйдао цзи") Сю Сун (1781-1848) еңбегінде Зайсан, Алакөл, Балқаш көлдері, Ертіс өзендері бассейндерінің немесе қазіргі Қазақстанның басқа да су объектілерінің сипаттамасы берілген. Тарихшы және географ Вэй Юань (1794-1856) "Цин әулетінің қасиетті соғыстары туралы жазбалар" ("Шэн у цзи") Орталық Азия халықтарының қытай экспансиясына қарсылығын баяндайды. Тарихшы Хэ Цютао "Солтүстік шекараның сипаттамасы" ("Шофан бейчен") кітабында Хан Абылай мен Сұлтан Әбілпейіздің 1755-1776 жж. Қытайдағы, Шыңжаңдағы, Моңғол Алтайындағы және Ресей империясындағы қазақтардың жағдайы туралы мәліметтер жинақталған "басынан аяғына дейін варварлармен іс жүргізу" ("Чоубан иу шимо") атты үш бөлімнен тұратын құжаттар жинағы құрылды.
Қытай дереккөздерінің басты ерекшеліктері-олардың қатаң ресми сипаты және ақпарат берудің Қытайға бағытталған дәстүрі.
Қытай дереккөздерін зерттеуге ресейлік және кеңестік синолог ғалымдар Н. Я. Бичурин (архимандрит Якинф), В.П. Васильев, Н. В. Кюнер, Л. И. Думан, сондай-ақ қазақстандық қытайтанушылар Ю. А. Зуев, К. Ш. Хафизова үлкен үлес қосты.