Үйлестіру мен реттеу

Үйлестіру мен реттеу тірі организм мен қоршаған орта бір-бірімен тығыз байланысты. Қоршаған ортадағы кез келген өзгеріс бірден тірі организмге әсер етеді, бұл әсерге организм өз тіршілік әрекетімен жауап қайтарады. Мысалы, күздегі күн ұзақтығының қысқаруы жыл құстардың ұшуына, ал қыстайтын құстар мен аңдардың түлеуі мен май қабатын жинауына белгі болып табылады. Шөл даласының көптеген жануарлар температураның жоғарлауы кезінде індеріне тығылады, тіпті ұйқыға да кетеді.

Үйлестіру мен реттеу түрлері

Тірі организмдердің сыртқы ортаның әсеріне осылайша жауап қайтару қабілеті тітіркенгіштік немесе сезгіштік деп аталады. Тітіркенгіштік барлық тірі организмдерге тән. Егер амебалары бар суға тұздың бір түйірін салсақ, қарапайымдардың денесі жиырылады, ал қозғалғыш кебісше инфузориялар тамшының тұз концентраиясы аз жағына ұмтылады. Амебада оның іс-әрекетін басқаратын құрылымдар жоқ, ал одан күрделіре ұйымдасқан кебісшеде мұндай құрылымдар бар. Бұл денеге тармақталған ерекше талшықтар. Бұлар кірпікшелер қызметін үлестіреді. Егер бұл талшықтарды зақымдаса, кірпікшелердің соғуы тәртіпсіз, ал кебісше ретсіз қозғалатын болады.

Жануарлардың жүйке жүйесі

Көп клеткалылардың өкілдерінің бірі - бақалар.

Маманданған жүйке клеткалары алғашқы рет ішек қуыстыларда пайда болған. Бұларға біздің тоғандарымызда мекендейтін тұщы су гидрасы, сондай-ақ медузалар мен маржандар жатады. Бұл жануарлардың жүйке клеткалары бір-бірімен қосылып торлы жүйке жүйесін түзеді. Бұл жұйке жүйесінің ең қарапайым типі. Егер гидраның қармалауышына инемен тиісіп қалса, ол жиналып қалады. Бұл организмнің тітіркендіргішке деген жауабы. Жүйке клеткалары сезгіштік қасиетке ие. Біз гидраға тиіп, оның денесінде қозу туғыздық. Қозу тез-ақ бүкіл жүйке тобына таралып, бұлшық ет клеткаларына жетті де, бұлардың жиырылуын туғызды – қармалауыш жинала бастады. Организмнің тітіркендіргішке жүйке жүйесінің көмегімен қайтаратын жауабы рефлекс деп аталады (латынша "рефлексус" - шағылған). Көп клеткалы жануарлардың ішінде шын мәнінде күрделі жүйке жүйесі шұбалшаңда пайда болған. Оның жүйке клеткалары денесінде шашыраңқы емес, жүйке түйіндеріне жинақталған. Бұлардың ең үлкені жұтқыншақ үстінде орналасқан, сондықтан да жұтқыншақүсті түйіні деп аталады. Одан көптеген жүйке талшықтары тарайды. Құрт денесінің алдыңғы ұшының өте сезгіш болуы осыдан. Жұтқышақүсті түйін құртта «ми» сияқты рөлді атқарады. Егер оны зақымдаса құрт қозғала береді, бірақ жолында кедергіге кезіксе, оны айналып өте алмай ұзақ, бекер кедергіге соға береді. Жұтқыншақүсті түйін жұтқыншақасты түйінмен қосылып, жұтқыншақ маңы жүйке сақинасын түзеді. Жұтқыншақасты түйінмен құрсақ жүйке тізбекшесі тарайды. Тізбекше құрттың бүкіл денесімен өтіп, өзара байланысқан, әр буылтықта орналасатын түйіндер жұптарынан тұрады. Осы түйіндерден құрт денесінің барлық бөліктеріне – бұлшықеттерге, ішкі мүшелерге – көптеген жүйкелер тарайды. Құрттың барлығы мүшелерінің жұмысын жүйке жүйесі бақылайды.

Бунақденелілердің жүйке жүйесі

Буынаяқтылардың осыған ұқсас жүйке жүйесі болады, бірақ бунақденелілерде жұтқыншақүсті түйіні ерекше жетілген. Бұл сезім мүшелерінің жақсы жетілуі мен күрделі мінез – құлқының болуына байланысты. Құмырсқалардың қандай орасан күрделі «үйлер» салатынын есімізге түсірейік! Бұлардың жанұясында «еңбек бөлінісі» белгіленген: біреулері жем аулайды, басқалары үй күзетеді, енді біреулері "құрылыс материалдарын" (қылқандарды) желдетіп кептіреді. Сәулет өнері мен құрылыстағы қабілеті жағынан бал араға жануарлар әлемінде ешкімге тең келмейді. Бұлар тұрғызатын ұялар – мейлінше аз материалдан салынған барынша сыйымды конструкция.

Буылтықденелердің жүйке жүйесі

Сүлік

Омыртқалылардың жүйке жүйесі буынаяқтылар мен буылтық құрттардағыдай құрсағында емес арқа жағында орналасқан. Жүйе ми, жұлын және жүйкелерден тұрады. Жұлын омыртқа жотасының ішінде орналасқан және ұзын тәжіге ұқсас келеді. Ми бассүйекте орналасқан. Оның алдыңғы, ортаңғы ми, артқы ми және тағы бірнше бөліктерін ажыратады.

Адам миы

Әр түрлі жануарларда мидың бұл бөліктері әр түрлі дамыған. Бұған бұлардың ұйымдасу деңгейі мен тіршілік әрекеті себепші. Мысалы, барлық балықтарда артқы және ортаңғы бөлімдер жақсы жетілген, бірақ таза мөлдір суда тіршілік ететін қарауыз (хариус) балығының ортаңғы миының көру бөліктері өте жақсы жетілген, ал тоғанның лай суында мекендейтін оңғақ (линь), мөңке балықтың артқы миының сипап сезуге жауапты құрылымдары бөлігі жақс жетілген. Балықтардың судағы қозғалысы өте күрделі әрі алуан түрлі, сондықтан бұларда қозғалыстрды үйлестіру денені кеңістікте бағдарлауға жауапты артқы ми бөлімі – мишық – өте жақсы жетілген.

Сүтқоректілердің жүйке жүйесі

Сүтқоректілердің бірі - иттер

Жүйке жүйесі ең жоғарғы дамыған жануарлар – сүтқоректілер. Олардың жүке жүйесі барлық омыртқалыларда болатын бөлімдерден тұрады, бірақ ми әлдеқайда күштірек дамыған. Бұның ең ірі бөлімі – үлкен ми сыңарлары. Сыңарлардың беткейін миллиардтаған жүйке клеткалары – қыртыс қаптады. Қыртыстың беткейі болса, көп жануарларда тегіс емес, көптеген жүлгелер мен иірімдер түзеді. Үлкен ми сыңарларының қыртысы барлық мүшелердің жұмысын реттеп, бағыттап отырады; бұған адамның санасы, есі, еңбек етуі байланысты болады. Эндокринді жүйе жүйке жүйесі сияқты бүкіл организмнің жұмысын реттеп отырады. Бірақ бұл реттеу механизмі мүлде басқа. Оны химиялық реттеу деп атайды. Химиялық реттеу ішкі заттар – гормондардың әсеріне негізделген.

Өсімдіктердің жүйке жүйесі

Бүршіктеніп көбейетін өсімдіктердің бірі өріктер.

Өсімдіктердің жүйке жүйесі болмайды, бұлардың тіршілік әрекеті бөлінетін химиялық заттар арқылы реттеледі. Бұларды, әдетте, өсу не бой заттары деп атайды, өйткені бұлар көбіне өсімдік бойының немесе белгілі бір бөлігінің өзгеруіне әсер етеді. Өсу заттары өсіп жатқан ұлпаларда – тамыр ұшында, өркен ұшында – әсіресе көп түзіледі. Өсу заттары өсімдік ұшынан тамырға қарай қабықтың өткізгіш жүйесі арқылы қозғалады. Өсу заттарының өркен ұшында (төбе бүршікте) бөлінетіндігін тәжірибе жасау арқылы оңай көз жеткізуге болады. Өсімдік бұл кезде өсуін тоқтатады. Жалпы өсу заттары негізгі сабақтың ұзынынан өсуіне жәрдемдесіп, оның бүйір өркендерінің өсуін тежейді. Егер төбе бүршікті кесіп тастасақ, біз бәсіңдеткіш күштен босаған өркендерінің тез өсетіндігін байқай аламыз. Жүйке қызметі рефлекске негізделген. Рефлекстерді шартты және шартсыз деп екіге бөледі. Шартсыз рефлекстер тұқым қуалайды, сондықтан бұларды кейде туа біткен деп атайды. Мысалы, қолымызды ыстық үтікке тигізіп алсақ, ауырғанын әлі сезбей-ақ қолымызды тартып аламыз. Бұл шартсыз рефлекстің мысалы.

Жануарлардың мінез-құлқы

Инстинкт немесе түйсікті сезім дегеніміз – қоршаған орта әсерінің әр түріне деген ерекше, белгілі бір туа біткен жауап реакциялар кешені. Рефлекстен инстинкт күрделірек болуымен ерекшеленеді.

Балықтардың мінез-құлқы

Өз мінез құлқын көрсетуші балық.

Балықтарға мінез-құлықтың күрделі формалары тән. Мысалы, көбею кезінде жыланбалықтар уылдырық шашатын жерді мыңдаған километр жүзіп өтіп, адаспай бірден табады. Ал, албырт тұқымдасының балықтары уылдырық шашу кезінде орасан үлкен топтарға бірігіп үлкенді-кішілі өзендерге ұмтылады; жол бойында қиын кедергілерді жеңеді: су ағынына қарсы жүзеді, табылдырықтардан, тіпті кішілеу құлама сулардан өтеді. Осының барлығын бұларға көбею инстинкті істетеді.

Құстардың мінез-құлқы

Өз мінезін көрсетуші Галапагос пингвині

Құстардің мінез – құлқы балықтардан, тіпті қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардан да анағұрлым күрделірек. Бұлар ұя салады, жұмыртқа басады, балапандарын өсіреді, жауларынан қорғайды, ұшуды үйретеді. Көптеген құстар бірнеше жыл жұп құрады, кейде бүкіл тіршілікін бірге өткізеді. Жыл құстары жылы жаққа ұшқан кезде ұзақ сапар шегеді. Ұшу қабілеті мен көзінің көргіштігіне байланысты құстар басқа жануарларға қарағанда қорегін оңайырақ табады, жақындап келе жатқан жауын тез байқайды. Мінез-құлық пен тіршілік әрекеті алдыңғы ми, мишықтың және ортаңғы мидың көру бөліктерінің дамуына себепші болды.

Үйлестіру мен реттеудегі гормондардың рөлі

Жоғарғы сатыдағы омыртқалыларда бірнеше ішкі секреция бездері болады. Енді бұлардың жануар организміне қалай әсер ететіндігін қалқанша без мысалында қарастырайық. Организмнің өсуі мен дамуы осы безге байланысты. Міне, осы өзгерістердің барлығы қалқанша без гормонының әсерінен жүреді. Егер оны қолдан қалқанша без бөлшектерімен қоректендіретін болса, онда бақашабақ әлдеқайда тезірек кішкене бақаға айналады. Ал, қалқанша безді алып тастау организм өсуін бірден бәсеңдетеді.

Омырқалы жануарлардағы гормондардың рөлі

Омыртқасыз жануарларда, мысалы, бунақденелілердегі қоректену мен зат алмасу, өсу мен көбею, қуыршақтану, оның түлеуі және тағы басқа көптеген процестер гормондар әсерінен жүреді. Омыртқасыздардың дене түсін қоршаған ортаға байланысты өзгеруіне тікелей әсер ететін де гормондар. Мысалы, таңқы шаянның түсі сарғыш топырақта ақшыл, қара топырақта қоңыр болады. Жануарлардағы гормондар сияқты өсу заттары да күрделі органикалық қосылыстар, бұлардың болар-болмас мөлшерінің өзі зат алмасуға әр түрлі әсер етеді. Мысалы, клеткалардың өсуі мен дамуын жылдамдатады не бәсеңдетеді, бүршіктің пайда болуы мен дамуына, жаңа тамырлардың пайда болуына, камбий клеткаларының бөлінуіне әсер етеді. Жоғарғы сатыдағы омыртқалыларда бірнеше ішкі секреция бездері болады. Енді бұлардың жануар организміне қалай әсер ететіндігін қалқанша без мысалында қарастырайық. Организмнің өсуі мен дамуы осы безге байланысты. Міне, осы өзгерістердің барлығы қалқанша без гормонының әсерінен жүреді. Егер оны қолдан қалқанша без бөлшектерімен қоректендіретін болса, онда бақашабақ әлдеқайда тезірек кішкене бақаға айналады. Ал, қалқанша безді алып тастау организм өсуін бірден бәсеңдетеді.

Үйлестіру мен реттеудегі гипофиздің рөлі

Гипофиз – мида орналасқан кішкентай без. Бұл без зат алмасу процесіне әсерін тигізетін ондаған гормондар түзеді. Бұлардың біреуі бойдың өсуіне әсер етеді. Адамда осы гормонның даму кезеңінде аз болуы, бойдың өсуін тежеуі мүмкін. Мысалы, мұндай жағдайда ересек адамдар бар болғаны 70-80 см- ге дейін ғана өседі, ал гормонның шамадан тыс көп болуы бойдың өте ұзын – 2 м-ге дейін не одан да артып кетуіне әкеледі. Гормондық реттеу жүйке жүйесі арқылы реттеуге қарағанда баяу жүреді.

Рефлекс және оның түрлері

Рефлекс — ағзаның ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштер әсеріне орталық жүйке жүйесінің қатысуымен қайтаратын жауабы.

Шартты рефлекстер

Шартты рефлектер дегеніміз – өмір тәжірибесі негізінде жүре пайда болған рефлекстер. Мысалы, аквриум балықтарында шартты рефлексті қалыптастыруға болады. Егер балықтарға жем берген сайын аквариум қабырғасын тықылдатса немесе қоңырау соқса, біршама уақыттан соң олар жемсіз-ақ қоңырауға не тықылдатқанға жүзіп келетін болады. Жануарларда шартты рефлекстер үйрету, жаттықтыру негізінде қалыптасады.

Тағы қараңыз

• Биология
• Анатомия
• Өсімдіктер