Үйғарақ

"'ҮЙҒАРАҚ – ерте темір дәуірінің қорымы (б.з.б. 7–5 ғ-лар). Қызылорда облысы, Төменгі Сыр бойына жататын Шығыс Арал өңіріндегі Үйғарақ қыратында орналасқан.

С.П.Толстов басқарған Хорезм археологиялық экспедицисының далалық ізденістері барысында ашылып, осы экспедицияның мүшесі О.А.Вишневская мұнда 1960жылы қазба жұмыстарын жүргізді. Планиграфиялық ерекшеліктері бойынша мұндағы барлығы 80-ге тарта оба негізінен үш топқа бөліне орналасқаны анықталды:

• шығыс (30 шамалы нысан)
• орталық (27 нысан)
• батыс (21 нысан) топтар.

70 ескерткіш қазылып, деректері ғылыми сарапқа түскен. Жерлеу құрылыстары – диаметрі 10–40 м, биіктігі 0,3–2 м болатын дөңгелек пішіндес топырақ обалар. Қазбалар барысында обалар жерлеу тәсілі бойынша бірнеше түрге ажыратылған. Мүрделер дәстүрлі шұңқыр қабірлерде жерленген обалар саны жағынан негізгі топты құрайды, ал басқаларында қайтыс болғандарды қабір қазбай, жерге қойып, үстінен оба тұрғызған. Қабірге жерлеген жағдайдың өзінде ішінара кремация тәсілі қолданылғаны байқалды, мысалы, барлығы 7 обаның қабірінде арнайы өртелген мүрде қалдықтары кездескен. Тұрғындардың әлеуметтік жағдайының кейбір қыры қабірлердің өлшемінен көрінеді: 30-ға жуық обадан неғұрлым үлкен қабірлер (өлшемдері 2,7×2,3 – 4,5×3,7 метр, тереңдігі 1–2 метр) ашылса, 13 обадан шағын қабірлер (1,75×1,4 – 3×1,63 метр, тереңдігі 0,62–1,35 метр) кездескен. Қабір ағаш бөрене кесінділерімен жабылып, оның үстіне және қабір айналасына дөңгеленте қамыс, ұсақ бұта қабатын төсеген. Қайтыс болғандарды қабір еденіне басын күнбатысқа бере, созылыңқы түрде арқасымен қойған.

Сирек кездесетін салттың түрі: кейбір қабірде қабырға бойларымен жіңішке орлар қазылып, мұның нәтижесінде мүрде топырақ «үстелге» жатқызылған сияқты әсер береді. Сондай-ақ кейде еден бұрыштарында шағын шұңқыршалар анықталған, бірақ ағаш қалдықтары жоқ болуы себепті, бұлар нақты діңгек орнату үшін емес, әлдеқандай дәстүр құрметіне жасалған болу керек. Мүрделер қабірсіз, жерге қойылған обалар негізінен шығыс топта көбірек.

Мұндағы қазбалар барысы жерлеудің келесі тәртібін анықтауға мүмкіндік береді: арнайы тегістелген жерге шағын діңгектер орнату арқылы қабырғалары бұтақ, қамыспен тоқылған, дөңгелек, сопақ не тікбұрыш пішіндес аласа жеңіл құрылыс тұрғызылып, оның ортасында, қамыс төсеніште мүрде жерленген, соңынан барып үстіне оба үйілген. Кейде мұндай ағаш құрылысқа оба үю алдында от қойылғаны байқалған. Кейбір пайымдаулар бойынша жерлеудің осы тәсілі қайтыс болған адамның ерекше әлеуметтік дәрежесіне байланысты болуы мүмкін. Мыс., абыз әйелдердікі деп танылған обалар ең алдымен осы шығыс топта көп кездеседі. Қола асатаяқтың ұштығы, жыртқыш құстың басымен әсемделген, балта жүзі қондырылған найза сияқты биліктің нышаны ретінде саналатын айрықша бұйымдар табылған 25 обадағы мүрде де аталмыш тәсілмен жерленген.

Үйғарақ қорымын зерттеу барысында көптеп табылған заттай деректердің арасында қоладан құйылған ауыздық, сулық, таға сияқты ат әбзелдері, қару-жарақтан садақ жебелері, қола және темір қанжарлар, темір семсерлер, тағы басқаларымен ерекшеленеді. Әшекей бұйымдарынан түсті тастардан мұқият жасалған моншақтар, қола білезіктер мен сырғалар кездеседі. Абыздар қолданған тас құрбандық ыдыстары, сондай-ақ қола айналар заттық деректің арнайы түрлеріне жатады. Көптеген бұйымдардан «хайуанаттық нақыштың» үрдістері байқалады. Қыш ыдыс біршама аз, қолдан иленген жергілікті қыштың негізгі түріне сирек жағдайда қолдығы бар, түбі жайпақ, көбіне беті жылтыратылған алмұрт пішіндес көзелер жатады. Сиректеу кездесетін аяқ-табақтардың, бірен-саран тік бүйірлі көзелерден басқа, құмырашы дөңгелегінде жасалған, сырттан әкелінген ыдыстар бар.

Зерттелген жерлеу ғұрпының, мол жинақталған заттай деректердің берген мәліметтері бойынша Арал маңы сақтары қалдырған Үйғарақ қорымы ғылымда өте маңызды жәдігерлер қатарында саналады. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда, қорымда осы өңірді мекендеген сақтардың дамудың айтарлықтай жоғары деңгейінде тұрған бір ірі тайпасының адамдары жерленген.

Тұрғындардың экономикалық өмірінде мал шаруашылығы, қолөнер, басқадай салалармен қатар, металлургия мен металл өңдеу ісінің жоғары болғаны көзге түседі. Ғылыми пайымдаулар бойынша бұл өңірдің сақ дәуіріндегі мәдениеті осы жергілікті ортада мұның алдындағы қола дәуірі мәдениетінің негізінде қалыптасқан.

Сыртқы байланыстардан ғалымдар Батыс, Орталық Қазақстан, Ертіс, Жетісу өңірлерімен, сондай-ақ көне Орта Азиямен екі арадағы маңызды қарым-қатынастарды атап көрсетті. Сонымен қатар қорымның деректері Қазақстанның батыс өлкелерінің мәдениетіне етене жақын тұруы тек түрлі байланыстармен ғана шектелмеуі мүмкін. Осы төңіректе сөз қозғағандар батыс өлкелермен екі арадағы жақындықты ертеректе осы екі аумақта орын алған этникалық-мәдени үдерістердің біртектілігімен түсіндіреді. Мұндай жалпылама сипаттағы пікірге неғұрлым нақты және өткір форма берген авторлардан Төменгі Сыр, Арал маңының сақ дәуіріндегі тұрғындары мен Батыс өлкелердің савромат бірлестігінің тайпалары бір этномәдени қауымға жатқан деген И.В.Пьянков болжамын атауға болады. Кезінде нақты қолдау таппағанымен, бұл пікірдің өміршеңдігі анықталып келеді. Қазақтың Кіші жүзінің Еділ-Жайық бойынан Төменгі Сыр, Арал, тіпті одан әрі оңтүстікке созыла орналасу тәртібі сонау көне замандардан басталған болуы керек.