Үкім (Икаб)

Үкім (Икаб) (азаб, «жаза») - жазалау, фикһтың маңызды категорияларының бірі. Заңды өрескел бұзғаны үшін үкім тек заңды түрде, соттың шешімімен имамның, қадидің, әділқазының не қоғамдық тәртіпті бақылаушы басқа да адамдардың жарлығымен шығарылуы мүмкін. Жазаның барлық түрі Исламға дейінгі құқықтық ережелерден алынған. Барлық жазаның түрлері: өлім жазасы, оның мақсаты - қылмыскерден қоғамды үзілді-кесілді арылту; есе қайтару жазасы, оның мақсаты - әлеуметтік әділеттілік қанағаттандыру; алдын алу жазасы, бұл жазаның көмегімен болашақта тәртіп бұзылу мүмкіндігі шектеледі; өнегелік жаза, тәртіп бұзушыға тікелей әсер етіп,оны дұрыс жолға салу. Жазаның жүзеге асырылу тәсілдеріне қарай денелік жаза, бас бостандығынан айыру және жер аудару, айып салу, көпшілік талқысына салу, тәубеге келтіру түрлеріне бөлінеді. Белгіленген жаза жасалынған қылмыстың ауыр-жеңілдігіне міндетті түрге сай болуы қажет. Исламға қарсы қарулы әрекет жасағанда, бүлік шығарғанда, діннен безуді насихаттаған да өлім жазасы кесіледі. Қолға түскен қылмыскер күнәсін мойындал, тәубеге келсе, онда өлім жазасы жеңілдеу жазамен алмастырылады. Өлім жазасына кісі өлтіргендер, әсіресе қарақшылықпен өлтіргендер кесіледі. Қылмыскер өзін ұстап алғанға дейін күнәсін мойындау өзі берілсе ол өлім жазасынан аман қалады, бірақ құн төлеп, күнәсін мойнына алуы қажет. Қазіргі кезде ату жазасы қолданылады. Өлім жазасының ерекше түрі - жұбайлар арасындағы опасыздық үшін тағайындалатын таспен ұрып өлтіру жазасы. Есе қайтару жазалары адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған қылмыстар: кісіні өлтіру, мертіктіру, улау, т.б. үшін қолданылады. Бұл қылмыстар үшін жаза талион негізі бойынша таңдалды. Соңғы жағдайларда кісі өлтіру, жарақаттау әдейі жасалмаса құн төлеуге үкім шығарылады. Кісі өлтіру біреудің бұйыруымен немесе мәжбүр етуімен жасалған жағдайда, өлтіруші адам бұйрық берушіге тәуелді болса, онда бұйрық берген адам қылмыскер болып есептеледі. Қылмыс арандату кесірінен жасалса, жауапкершілікті кісі өлтіруші мен арандатушы бөліп көтереді. Зардап шеккен адам оның заңды мұрагерлері қылмыскерге кешірім берген жағдайда есе қайтару жазасы қолданылмауы мүмкін. Алдын алу жазасы мына жағдайда белгіленуі мүмкін: діннен безгені және бүлік шығарғаны үшін, егер сот қылмыскерді өлім жазасына кесу қажет деп таппаса: рәсімдік парыздарды көпшілік көзінше әдейі бұзғаны және оны масқаралағаны үшін; тәртіп бұзуға арандатқаны үшін: әйелдерді қорлағаны үшін, осы әрекеті әшкере болған адамдар некеде жоқ болса, азғындық, маскүнемдік,біреуді араққа мас қылғаны, құмар ойындарына тартқаны үшін; көзбояушылық пен осы тәріздес тәртіп бұзғаны үшін. Хадд жазасын қолданғанда 40-тан 100-ге дейін дүре соғылады. Соттың шешімімен хадд жазасы қосымша дүре соғу, айып салу, бас бостандығынан айыру, т. б. жергілікті тәртіп бойынша қарастырылған жаза түрлерімен қатайтылуы да мүмкін. Өнегелік жаза үкімет орындарына бағынбағаны, қоғамдық тәртіпті бұзғаны, біреудің мүлкін ұрлағаны, сауда тәртібін бұзғаны, т. б. салыстырмалы түрде жеңілжелпі тәртіп бұзушылар үшін тағайындалады. Тазир жазасы шыбықпен, таяқпен дүре соғу (5-тен 39 дүреге дейін), түрмеле немесе үйде алты айға дейін қамау, ақшалай айып салу, көпшілік алдында әшкерелеу, т. б. түрде жүзеге асырылады. Қызмет бабында қылмыс жасағандарға қарсы жоғарыда аталған шаралармен қатар мүлкін тәркілеу жазасы да қолданылуы мүмкін. Хадд жазасының кез келген түріне аяқ астынан тазир жазасының бірі үстемеленеді, қосымша жаза осы жазаларды қосып қатайтады. Кез келген жаза қылмыскердің тәубеге келуін, дұрыс жолға түсуін көздейді. Ол қылмысын қоймай, жалғастыра берсе, жаза қайтадан қолданылуы мүмкін. Егер ол тәубеге келсе, соттың ұйғаруымен күнәсін жуу әрекетінің бірін атқаруға міндетті. Сот шешімі бойынша белгіленген жазаның бәрі атқарылғаннан кейін ол таза сумен жуынып, өне бойын тазалайды, сол сәттен бастап ол қайтадан қоғамның қатардағы мүшесіне айналады. Тәртіп бұзғаны үшін жауап беру адамның жалпыға ортақ құқыққа жарамдылығының бір көрінісі болып табылады, барлық құқыққа жарамсыздар жазаға тартылмайды, ал бас боғандығы жоқтарға, әйелдерге, т. б. толық құқығы жоқ топтарға, ерікті еркек мұсылмандарға кесілетін жазаның жартысы тағайындалады. Жазаны жартыға бөлу мүмкін емес жағдайларда (мысалы, өлім жазасы) бас еркіндігі жоқ кісі ерікті адам сияқты жазаланады. Қылмыскер басқа діни сенімдегі адам болып, жасаған кылмысының діни сенімімен ешқандай байланысы жоқ болса, ол адам мұсылманмен бірдей жазаға тартылады; ол тәубеге келтіру жазасынан босатылады, оның орнына айып салынуы мүмкін. Қазіргі кезде де осы жазалардың барлық түрлері шартты түрде сақталған, олардың арасынан дамыған елдер заңдарындағы жазаларға сай келетіндерін, түрмеге қамау, еріксіз жұмыс істету, айып салу, қоғамдық талқыға салу сияқты жазалар қолданылады.