Үлкен Кавказ

Үлкен Кавказ — Кавказ таулы аймағына кіретін тау жүйесі. Батыс, солтүстік-батысындағы Қара теңізден шығыс, оңтүстік-шығысында Каспий теңізіне дейін 1100 км-ге созыла орналасқан. Ені әр бөлігінде әр түрлі: батысында Новороссийск меридианында 30 км, орта тұсында — Джауджинау меридианында 110 км, Дағыстан аумағында 160 км, ең енді жері 180 км — Эльбрус меридианында. Үлкен Кавказ ұзына бойына 3 бөлікке бөлінеді: Осьтік бөлігі, солтүстік және оңтүстік беткейлері. Осьтік бөлігі өн бойына созылып кететін 2 жотадан: Бас немесе Суайырық жотадан және оған солт-нен қатарласа орналасқан Бүйір жотадан тұрады. Бүйір жота Бас жотадан биіктеу келеді. Үлкен Кавказ көлденеңінен Батыс (Эльбрусқа дейін), Орт. (Эльбрус пен Казбектің аралығы) және Шығыс (Казбектен шығысқа қарай) бөліктерге бөлінеді. Үлкен Кавказ Орт. бөлігінде ең үлкен биікке көтеріледі. Мұндағы Бас және Бүйір жотадағы көптеген шыңдардың биіктігі 5000 м-ден асады: Эльбрус (5642 м), Дыхтау (5203 м), Шхара (5068 м), Казбек (5033 м), т.б. Казбек пен Эльбрус Бүйір жотадағы сөнген жанартау конустарын құрайды. Орт. Кавказдың шегінде екі жота да қатты кристалдық тау жыныстарынан құралған, олар альпілік жер бедерін түзеді. Үлкен Кавказ батыс және шығыс шетіне қарай жіңішкеріп, аласара түседі. Солтүстік және оңтүстік беткейлері анағұрлым аласа жоталар мен қырқалардан тұрады. Үлкен Кавказ қоңыржай және субтропиктік климат белдеулерінің шекарасында орналасқан. Климат жағдайлары таудың төм. белдеулерінде сан алуан. Қара тіеңіз жағалауында, Туапседен солтүстік-батыста ылғалды субтропиктік (жылдық жауын-шашын 1200 — 1600 мм), ал оңтүстік-батысқа қарай жерортатеңіздік (1200 мм-ден кем). Шығыс Кавказ оңтүстік беткейінде біршама құрғақ, қысы жұмсақ, жазы жылырақ. Солтүстік беткейінде қысы қатаң, жоғары көтерілген сайын климат айырмасы азаяды, температура төмендеп, жауын-шашын артады. Үлкен Кавказдың биік таулы батыс бөлігінің оңтүстік-батыс беткейінде жылдық жауын-шашын мөлш. 3000 мм-ден асады. Мұздықтар, негізінен, тау жүйесінің Орт. биік бөлігіне шоғырланған. Ең ірілерінің ұзындығы 12 км-ден асады. Мұздықтар қазіргі кезде жаппай қысқаруда. Өзендері (Кубань, Терек, Риопи, Ингури және олардың салалары) биік таулы бөлігінде қар және мұздық суымен толығады; 6 ай бойы тасиды. Үлкен Кавказды негізінен таулы орман және таулы шалғын ландшафты алып жатады. Орман төменде жалпақ жапырақты ағаш тұқымдарынан (емен, граб) тұрады. Орта таулы белдеуде шамшат орманы басып, жоғары қарай аралас орман, ең жоғары бөлігінде қылқан жапырақты орман (шырша, майқарағай) өседі. Тау бастарын субальпілік және альпілік шалғындар басқан. Жануарлардан орман белдеуінде қоңыр аю, қасқыр, түлкі, сілеусін, қабан, т.б. мекендейді. Биік таулы белдеуге аю, елік, тау құры, тур, т.б. тән. Марганец, полиметалл, молибден мен вольфрам, тас көмір мен тас тұзының кен орындары бар. Кисловодск, Сочи-Мацеста, Цхалтубо, т.б. минералды су көздері әлемге әйгілі. Тау өзендері су энергия қорына бай. Биік тау басындағы субальпілік және альпілік шалғындар, орман белдеуіндегі шалғынды алаңдар мал жайылымы. Таудың төм. және ішінара орта белдеуі егіншілікке қолайлы. Қара теңіз жағалауына қараған бөлігінде шай, цитрустар, жеміс ағаштары, т.б. субтропиктік дақылдар өсіріледі.

Сілтемелер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том