Үлкен панда

Үлкен панда
	;
Амандық күйі
	; Vulnerable (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Аюлар;
Кіші тұқымдасы:	Ailuropodinae;
Тегі:	Үлкен панда;
Түрі:	A. melanoleuca;
Екі-есімді атауы
	Ailuropoda melanoleuca; (David, 1869)
	; Ареал
Түршелері
	A. melanoleuca melanoleuca; A. melanoleuca qinlingensis;

Үлкен панда, бамбук аюы (лат. Ailuropoda melanoleuca) – аюлар тұқымдасына жататын сүтқоректі. Кейде үлкен панда жанат тұқымдасына жатқызады немесе кіші пандамен пандалар тұқымдасына (Ailuropodidae) белгілейді.

Қытай (СычуаньШэньси, Ганьсу және Тибеттік тay беткейлерінде) таралған. Жылына 1-2 қонжық туады. Бамбук өркені және тамырларымен қоректенеді. 20 ғ. 70 жж. бамбуктар жойылған кезде үлкен панда саны азайды. Қытайда үлкен панда халықтың асыл казынасы болып жарияланды. Панда аю қазіргі таңда сирек кездесетін, аз қалатын және жоқ болып кетуі үлкен қауіпі бар жануарлардың тізіміне кіреді. ХТҚО Қызыл кітабына енгізілген.^[1]

Дене ұзындығы 120-180 см, құйрығы 12 см. Салмағы 30 дан 160 келеге дейін жетеді. Терісінің түсі жартысы ақ жартысы қара. Денесі ірі аяқтары қысқа. Аюлардан айырмашылығы тіс құрылысында және құйрығы ұзын. Түсі ақ тек аяқтары, құлақ ұштары, көз айналасы, көлденең иық жолағы, құйрық ұшы қара. Арттағы сирақтары қысқа әрі жуан, тырнақтары өткір. Табандардың және бақайлардың ерекшіліктері пандаға жылтыр бамбук сабақтарында тайып кетпей берік ұсталуға мүмкіндік береді.

Панда аю жыртқыш сабына кірсе де, негізінде өсімдік жейтін жануарлар секілді бамбук сабақтарымен қоректенеді.Бамбук чиптерінен қорғайтын өңеш пен асқазан серпімді шырышты тіннің қалың қабатынан тұрады. Пандаларды тамақтандыру үшін хайуанаттар бағында сығымдалған бамбук талшықтары арнайы жасалды. Қатаң түрде айтсақ, көптеген жануарлар сияқты пандалар да баршылық. Сондай-ақ, пандалардың жұмыртқаны, жануарларды сондай-ақ бамбукпен тамақтану кезінде карионды жейтіні белгілі. Пандаға арналған жануарлардың тамағы ақуыздың маңызды көзі болып табылады. Егер бамбук гүлденгеннен кейін қайсыбір жерде өліп кетсе, онда тұратын пандаларға аштықтан өлім қаупі төнеді (ұқсас жағдайлар 1975 және 1983 жылдары болған).

Батыс зерттеуші ғалымдардың арасында үлкен панданы алғашқы көріп зерттеген Арман Дэвид еді. Бұл 1869 жылында болды. 1936 жылы панда аю Чикаго, ал 1938 жылы Лондон хайуанат бақтарында алғашқы рет пайда әкелінді. 70-шы жылдарында Қытай үкіметі кейбір шет елдерге панда аюларды жалға беруші еді. Панда аюларды АҚШ және Жапонияның хайуанат бақтарына беру дипломатияның бір бөлігі. Алайда, 1984 жылынан кейін Қытай осындай практикадан бас тартты.

Көптеген жылдар бойы пандалардың нақты таксономиялық классификациясы ғалымдар арасында қызу талқыға түсіп келеді - үлкен де, кіші пандаларда да аю мен раконның белгілері бар. ХІХ ғасырдың соңында ғалымдар үлкен панданың төрт терісін зерттеп, үлкен панда аюдың ежелгі өкілі, қазіргі аюлардың дерлік ата-бабалары болып табылады деп шешті. 1936 жылы жануарлардың салыстырмалы анатомиясы бойынша американдық маман, профессор Уильям Грегори, мұқият талдаудан кейін американдық ракутиндерге тән көптеген анатомиялық белгілері бар үлкен панда тауып, үлкен панда - бұл алып рахат.

Заманауи өнерде панда аюның келбеті кейіпкер ретінде жиі қолданылады. Үлкен панда әлемге әйгілі "Кунг-Фу панда" мультфильмнің бас кейіпкері. Storm Spirit (дауылдың рухы) атты панда аю Warcraft компьютер ойынының (дотаның) кейіпкерлерінің бірі. Араб елдерінде кең тараған «Panda Cheese» деген ірімшіктің жарнамасының бас кейіпкері - панда аю. Үлкен панда Дүниежүзілік жабайы табиғат қорының (WWF) төлтаңбасы (белгісі) ретінде пайдаланады.

Пандаға жоғалып кету қаупі төніп тұр. Соңғы деректер бойынша, Қытайда қазір 239 панда адам қолында тіршілік етіп жатыр. 27 панда өзге елдердің хайуанаттар бағында жүр. Панданың мекен ететін ортасы ЮНЕСКО-ның қарамағына алынған.

Көбеюі

Алып пандалар жыныстық жетілуге 4 жастан 9 жасқа дейін жетеді. Еркек наурыздың ортасынан мамырға дейін жұбайын іздейді. Қалған уақытта олар жалғыз өмір салтын жүргізеді. Жүктілік 95-тен 160 күнге дейін созылады. 1 немесе 2 лақ туады. Балапанның салмағы 90-нан 130 граммға дейін, бұл аналық массасының шамамен 1/800 бөлігін құрайды, бірақ жаңа туған аюдың басқа балаларынан айырмашылығы, ол жұқа жүн қабатымен жабылған. Анасы бірінші өлмеген бұзауды ғана бағып, екіншісін тастап кетеді. Туу екі жылда бір рет болады. Баяу көбею популяцияның өсуін бәсеңдетеді, бұл азық-түлік ресурстары үшін бәсекелестікке жол бермейді.

Тұтқында панда өсіру өте сирек кездеседі. 2000 жылға дейін алып пандалар хайуанаттар бағында өспеген.

2020 жылдың басында екі панданың 10 жыл күткеннен кейін жұптасуы байқалды.

Мінез-құлықтары

Үлкен пандалар – жалғыз жүретін момын жануарлар, олар ешкімге қауіп төндірмейді. Олар бір-бірімен өте сирек қарым-қатынас жасайды, онда да тек қоректену мерзімінде ғана. Алайда соңғы зерттеулер пандалардың 7-15 мүшеден тұратын топтар құрып, белгілі бір территорияны мекендейтінін көрсетті.

Қонжықтары

Үлкен пандалардың қонжықтары туылған кезде өте кішкентай болады. Олардың түсі қызғылт болып, кейбір жерлерінде ақ түк араласқан болып келеді. Қонжықтың ұзындығы 15 см-дей, ал салмағы 85-140 гдай болады. Шақалақ пандалардың көздері туылған кезде көрмейді, тек үшінші аптада ғана көздерін ашады. Шамамен бір аптаға толған кезде көздері мен құлақтарының жандарында қара шеңберлер пайда бола бастайды. Шамамен 75 күнге толғанда қонжықтар еңбектеп, 5 айдай болғанда бамбукты жей бастайды.

Қорегі

Пандалар – шөпқоректі жануарлар. Олардың қоректері тек бамбуктан тұрады. Бамбук дегеніміз – сабақтары өсіп, ұзын ағашқа айналатын өсімдік. Қытайда бамбуктердің шамамен 300 түрі болса, пандалар солардың 25-тей түрімен қоректенеді. Олардың ең жақсы көріп жейтіндері – қолшатыр бамбугі, жебе бамбугі және алтын бамбук. Пандалар күніне 10-12 сағат бойы бамбук жейді, 24 сағаттың ішінде 10-38 кг бамбук пайдаланады. Олардың мықты үшкір күрек тістері мен жалпақ және қалың азу тістерден тұратын мықты жақтары қатты бамбукты шайнауға мүмкіндік береді.

Қорғау бағдарламасы

Қытай жойылу қаупі төніп тұрған үлкен пандаларды қорғау үшін бірнеше шаралар жүргізуде. Панда Қытайдың ұлттық байлығы болғандықтан, оны заңды түрде қорғаудың ең жоғары дәрежесі қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, Қытайда 40-қа жуық панда қорықтары бар, мұнда бұл әдемі аюларға қауіпсіз баспана беріледі. Бұл ормандардың ішінде де, сыртында да ағаштарды кесуге тиым салынған.

Сычуань үлкен панда қорығы

Сычуань үлкен панда қорығы – Цюнлай және Цзяцзинь тауларындағы ЮНЕСКО әлемдік мұрасының нысаны. Мұнда жеті табиғи қорық және тоғыз пейзажды саябақ бар. Әлемдегі пандалардың 30%-дан астамы осында мекендейді.

Қауіп үстінде

Үлкен пандалар – жердегі ең сирек кездесетін жануарлардың бірі. Олардың 1600 дарасы табиғатта, 160-ы зообақтар мен көбейту орталықтарында өмір сүреді. Олардың өмір сүру орталарын жою оларға қауіп төндіріп тұр. Қытайдың табиғи ормандарының көп бөлігі саны ұлғайып келе жатқан халықтың сұранысын қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығында, ағаш материалдары мен отын ретінде қолданылып жойылуда. Пандалардың жойылуына септігін тигізіп отырған басқа да себептер бар, олар: заңсыз аңшылық, көбею қарқынының төмендігі (ұрғашы пандалар жылына дүниеге тек бір немесе екі қонжық қана әкеледі) және қоректің аздығы.

Жыртқыштар

Өте үлкен болғанына қарамастан, пандалардың табиғи жаулары да бар. Шибөрілер және қабыландар секілді кейбір жануарлар панда қалдықтарымен қоректенеді. Көптеген жануарлар, сонымен қатар, панда қонжықтарына да шабуыл жасайды. Сары тамақты сусар панда қонжығының жауы болып табылады.

Дереккөздер

↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[name-1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[1]