Үпілмәлік, Кенедән (Rіcіnus) – сүттіген тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.

Үпілмәлік

Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер
Бөлімі: Гүлді өсімдіктер
Табы: Қос жарнақтылар
Сабы: Malpighiales
Тұқымдасы: Euphorbiaceae
Кіші тұқымдасы: Acalyphoideae
Тайпасы: Acalypheae
Кіші тайпасы: Ricininae
Тегі: Ricinus
L.
Түрі: R. communis
Екі-есімді атауы
Ricinus communis
L.

Таралу аймағы өңдеу

Үндістан, Бразилия, Аргентина, Қытай, Иран және Африка елдерінде көп таралған. Египетте 4 мың жылдай уақыттан бері өсіріліп келеді.[1]
Қазақстанда Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарында дақылдық түрі – кәдімгі үпілмәлік(rіcіnus communіs) қолдан егіледі.

Биологиялық сипаттамасы өңдеу

Оның биіктігі 60 – 200 см., сабағы тықыр, көп бұтақты. Саусақ салалы жапырағы ірі, кезектесіп орналасады, шеттері иректелген, жапырағының сағақтары ұзын болады. Гүлдері – дара жынысты, бір үйлі, олар жиналып, масақша гүлшоғырына топталған. Күлте жапырақшалары болмайды. Аталығы өте көп, бір-бірімен шоғырланып байланысқан. Тозаңдық жіпшелерінің саны 1000-нан асады. Түйіні – домалақ, жұмыртқа тәрізді, үш ұялы, әрбір ұясында 1 тұқым бүршігі болады. Жел арқылы тозаңданады. Шілде айында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте дән салады. Жемісі – қауашақ. Жемісі піскенде қауашағы жарылып, дәні шашылады. Дәнегі дөңгелекше келген.

Қолданылуы өңдеу

 

Кәдімгі үпілмәлік – майлылығы өте жоғары өсімдік. Оның тұқымынан өте бағалы, техникалық және медициналық мақсатта пайдаланылатын майсана майы алынады. Өте әдемі өсімдік болғандықтан бақтар мен үй жанындағы көгалдарды әсемдеу үшін де өсіріледі. Кенедәннің тұқымы улы болады, оның тағамға пайдаланған 10 – 12 түйір дәнінің өзі ауыр улануға әкеледі, кейде адам өліп те кетуі мүмкін.[2]

Суреттер өңдеу

Майсана майы өңдеу

Майсана майын өндіруден Үндістан көшбасшы болып саналады. Одан кейін Қытай мен Бразилия.

Елдер Өндіріс көлемі(тонна)
Үндістан 830 000
Қытай 210 000
Бразилия 91 510
Эфиопия 15 000
Парагвай 12 000
Тайланд 11 052
Вьетнам 5 000
Оңтүстік Африка Республикасы 4 900
Филиппин 4 500
Ангола 3 500

[3][4]

Дереккөздер өңдеу

  1. Муравьёва Д. А. Тропические и субтропические лекарственные растения: — М.; Медицина, 1983, с. 56
  2. Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том
  3. [1], en.wikipedia.org.
  4. Қазақ Энциклопедиясы