Ұзын-ырғасы

Ұзын-ырғасы. Қос сөздін түсіндірме сөздіктегі мағынасы — бір нәрсенің жалпы нобайы, жобасы, желісі. «Екеуі Алтайдың келген шаруасының ұзын-ырғасын ғана әңгіме етті» (Ә. Шәріпов, Қапаста.). Ертедегі түркі тілінің жазба ескерткіштерінде бұл тұлғалы сөзді ұшырата алмадық. Осыған қарағанда қос сөздің бұл түрі басқа тілден, дәлірек айтқанда, моңғол, қалмақ тілдерінен ауысып келген шамасы бар. моңғолдарда «учир» сөзі — мән, «утга»—мағына ұғымдарына мезгесе, қалмақтарда «учр-утх» қос сөзі — мән, мағына түсініктерін береді. моңғолдың, қалмақтың осы сөздері түркі тілдері ішінде тува, қазақ тілдеріне ауысқан. Тува тілінде «ужуру», «утказы» сөздері «мән», «мағына», «мазмұн» мағыналарында қолданылады. Көбіне олар «ужуру-утказы» қалпында құралыр, қос сөздер тудырады. моңғолдардан тува тіліне ауысқаннан кейін қандай дыбыстық өзгеріске ұшырағанын көріп отырсыздар. Осы тұлғалар қазақ тіліне енгеннен кейін одан әрі дыбыстық өзгеріске тап болып, «ұзын-ырға» қалпына жеткен. Болжамымыз шындыққа жуысса, «ұзын-ырға» қос сөзінің алғашқы түсінігі — мән-мағына болмақ.