Ұлпан

Ұлпан— терісі бағалы аңдардың және кейбір үй жануарларының етінен сылынып алынған жартылай немесе толық өңделген сыртқы тері жабыны. Бұл негізінен аң және мал шаруашылықтарының адам қажетіне жарататын өнімдерінің бірі болып саналады. Ұлпан көбінесе аң аулау арқылы, кейде арнайы қолда өсірілетін терісі бағалы аңдардан да алынады. Жыл маусымына байланысты қысқы Ұлпан және көктемгі Ұлпан өнімдері деп бөлінеді. Қыста дайындалатын Ұлпанға қысқы ұйқыға кетпейтін аң терілері (ілбіс, тиын, қасқыр, кәмшат, жұпартышқан, ақкіс, сусар, түлкі, бұлғын, т.б.) жатады. Ал кейбір терең індерде қыста ұйқыға кететін терісі бағалы аңдардың (борша тышқан, суыр, т.б.) Ұлпанын көктемде немесе жазда алады. Ұлпанның қасиетін түсіне, ондағы түктердің қалыңдығына, ұзындығына, жылтыр реңіне, жұмсақтығына, беріктігіне, тығыздығына қарап ажыратады. Ұлпанның құндылығын анықтауда оның мөлшері, жылу өткізгіштігі және салмағы да есепке алынады. Ұлпанның бағалы болуы — терісі бағалы аңның тіршілік жағдайларына (жер асты, құрлықта, суда, т.б.), таралу аймағына, жеке ерекшеліктеріне және жыл маусымдарына байланысты өзгеріп отырады. Әрбір аңның жеке ерекшеліктеріне Ұ-ның түсі, түгінің тығыздығы, ұзындығы және жұмсақтығы жатады. Аңдардың таралу ерекшеліктеріне қарай Ұ-ның түсі мен мөлшерінде де біршама айырмашылықтар болады.

Мысалы

Камчатка түлкісінің Ұлпаны үлкен, түгі тығыз әрі үлпілдек, түсі от жалынындай болса, Орта Азия түлкісінің Ұлпаны шағын, түгі онша тығыз емес және түгінің аздаған ірі қылшықтары болады, түсі де сұр не ақшыл-сарғыш келеді. Ұлпаны бағалы аңдарға теңіздерде тіршілік ететін теңіз мысығы мен итбалықтар да жатады. Ұлпаны бағалы аңдарды соңғы жылдары қолдан өсіруге ерекше көңіл бөлініп, аң ш. көптеген елдерде дамып келеді. Еуропада (Норвегия, Швеция, Финляндия), Солтүстік Америкада (Канада, АҚШ), Австралияда және Ресейде Ұлпан дайындау шаралары жүйелі түрде жолға қойылған.

Қазақстанда Ұлпан дайындау ерте кезде тікелей аң аулау арқылы жүзеге асырылып отырған. Елімізде Ұ-ы бағалы аңдарға: бұлғын, борша тышқан, тиін, ондатр, суыр, т.б. жатады. Қазіргі кезде республикамызда үй қояндарының Ұлпанын дайындау едәуір жолға қойылған.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, 9 том.