Әбдіре

Тілімізде бірде «абдыра», кейде «әбдіре» қалпында айтыла беретіндігі «Түсіндірме сөздіктен» белгілі. «Орфографиялық сөздікке» (1978) сүйеніп, біз бұл жерде «әбдіре» дыбыстық вариантын алдық. Ал мағынасына үлкен сандық деген түсінік берілген: «Олар да жігіттерден қалыспай түйеге әбдірені, кебежені теңдеп артып жатыр». (С. Талжанов, Сейфулланың Сәкені). Сөздің төркінін іздестірген Э. Севортян «абдыра» тұлғасының түркі тілдеріне моңғолдардан ауысқандығынан басқа еш нәрсе қоспайды. Әрине, моңғол тобындағы тілдерде мұндай тұлғалы сөз тек «сандық» қана емес, «кебеже» мағынасын да қоса қамтиды. моңғолша: авдар — кебеже, сандық; қалмақша: авдр — сандық. Біршама түркі тілдерін былай қойғанда «әбдіре» сөзі парсы тіліне де жайылған. Әрине, мұнда сәл-кем мағына өзгерісіне душар болған: абдари — қол сандықша (орыс. саквояж). Егер біз моңғол тіліндегі «авдар» сөзінің алғашқы түбірін бір буынды деп шамаласақ (ав), онда осыдан пайда болған әрі мағынасы жағынан «авдарға» жақын, жуық келетін «авс» сөзіне тап боламыз. Мұның мағынасы — табыт. Көрсетілген екі зат атқаратын қызметі жағынан онша алшақ кетпейтіндіктен де, түбірі бір болу керек деген ойдамыз. Түбірлері бір-ақ болсын, бірақ осы екі сөздің, олардың түбірлерінің шығуына нендей нәрсе себеп болған, төркінін қандай сөзге апарып тіреуге болады деген сияқты мәселе әлі де тұйық қалып отыр. Жорамал жетегіне еріп, мына бір болжамды ұсын-бақиыз. Маньчжур тілінде: «абдари моо» тіркесі «ағаштың бір түрінің атауы», дәлірек айтқанда «емен тектес ағаш». «Моо» бұл тілде «ағаш» деген ұғым берсе, «абдари моо» — абдари ағашы деген түсінік береді. Демек, алғаш сандық, кебеже, табыт атаулы ыдыстар осы (абдари) аттас ағаштың мықты, берік түрінен жасалып, кейін келе ағаш атауы өзінен жасалған зат атауына өтуі ғажап емес. моңғол тіліндегі «авдар», «авс»— сол тілдегі қосымшалар арқылы мағына ажырату үшін пайда болған тұлғалар болуы ықтимал.

Тағы қараңыз

• Сандық