Әгерже ауданы
Әгерже ауданы (тат. Әгерҗе районы) — Ресей Федерациясының Татарстан Республикасының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік және муниципалдық құрылым (муниципалдық округ). Әкімшілік орталығы – Әгерже қаласы.[1] Аудан табиғи ресурстарға бай. Ауданның 20%-дан астамын ормандар, көбінесе қылқан жапырақты ағаштар алып жатыр. Әктас, мергель, саз, құм, шымтезек, мұнай кен орындарының қоры бар.[2]
| Әгерже ауданы | |||||
| тат. Әгерҗе районы | |||||
 | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Кіреді | |||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Координаттары | |||||
| Құрылған уақыты |
1924 | ||||
| Жер аумағы |
1796,62 км² | ||||
| Биіктігі · Ең биік |
| ||||
| Уақыт белдеуі |
MSK (UTC+3) | ||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
34 724 адам (2020) | ||||
| Тығыздығы |
19,3 адам/км² | ||||
| Ұлттық құрамы |
татарлар — 58,1%, орыстар — 25,2%, марийлар — 8,0%, удмурттар — 6,4% | ||||
|
| |||||
 Әгерже ауданы Ортаққорда
56°15′00″N 52°49′59″E / 56.25000°N 52.83306°E{{#coordinates:}}: cannot have more than one primary tag per page | |||||
.png)
.png)
.svg)
Сипаттама
өңдеуӘгерже ауданы Татарстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан. Удмурт Республикасымен шектеседі. Географиялық тұрғыдан алғанда аудан үлкен аумақты алып жатыр – 1796,6 шаршы метр.км. Ең шеткі солтүстік нүктеден (Әгерже қаласы) шеткі оңтүстік нүктеге (Красный Бор ауылы) дейінгі қашықтық шамамен 100 км.[3]
Орман алқаптарының жалпы көлемі 42548 га, оның 20302 га қылқан жапырақты, 1718 га қатты ағаш, 20 302 га жұмсақ ағаштар. Қылқан жапырақты екпелердің жалпы қоры -4312,7 мың текше метр, қатты ағаш - 195,7 мың текше метр, жұмсақ ағаш - 3202,7 мың текше метр. Орманды дала аймағының солтүстік шекарасы Кама өзенінің бойымен өтеді.[4]
Ауданның аумағы абсолютті биіктігі 200 м және одан да көп биіктіктегі жазық болып табылады. Можгин (батысында) және Сарапул (шығысында) тауларының оңтүстік шеттерін білдіретін Иж өзенінің аңғарымен 2 бөлікке (үстірт) бөлінеді. Батыс үстірт Вала өзенінің аңғарлары (Удмурт Республикасы аумағында) мен Иж өзенінің арасында орналасқан. Шығыс үстірт Иж және Кама өзендерінің аралықтарын алып жатыр, оның оңтүстік бөлігі облыстың ең биік (246 м-ге дейін) учаскесі болып табылады.[5]
Тарихы
өңдеуҚазіргі Әгерже ауданының аумағы 1920-1921 жж. Елабұға және Сарапул аудандарының бөліктерінен құралған. Қазан және Вятка губернияларынан, сондай-ақ Вятка автономиялық облысынан ТАССР құрамына енді.
1921 жылы Әгерже кантоны құрылды. Оның ауданы 890 шаршы шақырымды құрады. Кантонға 93 елді мекен кірді. Географиялық тұрғыдан кантон 5 болысқа (Агрыз, Исенбаев, Старо-Чекальдин, Кучуковск, Сарсак-Омгинск) бөлінді. 83 диірмен жұмыс істеді, оның ішінде 1 бу диірмені; 28 жарма шығаратын мекеме, 24 астық кептіргіш, 48 мектеп, 8 кітапхана, 3 халық үйі, клуб болды.
1924 жылы кантон ТАССР Елабұға кантонының құрамына кірді. Құрылған кезде ауданда 25 ауылдық және поселкелік кеңестер болды. Аудан шекарасы мен әкімшілік бөлінісі бірнеше рет өзгерді. 1940 жылы оның ауданы 612 шаршы км, халқы - 38 мың адам, ауылдық кеңестердің саны - 22, елді мекендер - 64. 1960 жылы ауданның ауданы 597,1 шаршы км, оның құрамына 10 ауылдық кеңес, 56 елді мекен кірді.
ТАССР-ның әкімшілік бірліктерін біріктіру нәтижесінде 1963 жылы 1 ақпанда Әгерже ауданы таратылып, аумағы Елабұға ауданына берілді. 1964 жылы 4 наурызда бұрынғы Краснобор ауданының аумағын қосумен қалпына келтірілді.
1966 жылғы мәліметтер бойынша Әгерже ауданының аумағы 1799 шаршы км, халық саны 54500 адам, ауылдық кеңестер саны 21, елді мекендер саны 105 болды.[5]
Халқы
өңдеу2020 жылғы Бүкілресейлік халық санағының нәтижелері бойынша (ұлтын көрсететіндердің ішінде) аудан халқының 58,8% татарлар, орыстар — 26%, марилер — 7,2%, ұдмұрттар — 5,9% құрайды[6]. 2018 жылы мың адамға шаққанда туу көрсеткіші 8,5%, ал өлім көрсеткіші 13,8% құрады. 2019 жылы екі көрсеткіш те сәйкесінше 7,9% және 13,2% дейін төмендеді. Осылайша, 2019 жылы халықтың табиғи кему қарқыны 5,3 құрады[7].
| Халқы саны | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | |
| 36 848 | ↘36 800 | ↘36 500 | ↘36 346 | ↘36 319 | ↗36 335 | ↗36 392 | →36 392 | |
| 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | |
| ↗36 626 | ↘36 600 | ↘36 405 | ↘36 380 | ↘36 244 | ↘36 021 | ↘35 874 | ↘35 574 | |
| 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2023 | ||||
| ↘35 304 | ↘35 081 | ↘34 724 | ↗35 142 | ↘34 692 | ||||
Өнеркәсібі
өңдеуАуданда бірқатар өнеркәсіптік кәсіпорындар бар. Олардың ішіндегі ең ірілері - "Агрыз орман шаруашылығы" ГБУ, РайПО, "Хлебопищекомбинат", "Булгар-Икмек" ЖШҚ, "БрэдГор" ЖШҚ, жылумен жабдықтаушы ұйымдар ("жылу желілері" ЖШҚ, "Комтехэнерго" ЖШҚ, "Теплосбыт" ЖШҚ), "Стройкерамика-2" ЖШҚ, "Агрызская керамика" ЖШҚ, "Агрыз ет комбинаты" ЖШС.[8]
Ауыл шаруашылығы
өңдеуМал шаруашылығына бағытталған – сүтті-етті мал шаруашылығы мен шошқа шаруашылығы; жаздық бидай, күздік қара бидай, арпа, сұлы, қарақұмық егіледі.[9]
Көлік
өңдеу
Әгерже – ірі көлік торабы. Қазан-Екатеринбург желісінде үлкен теміржол вокзалы бар, оның тармақтары Ижевск пен Набережные Челныға шығады. Станция күн сайын барлық төрт бағытта жүретін бірнеше ондаған транзиттік жолаушылар пойыздарын, соның ішінде қала маңындағы пойыздарды қабылдайды. Теміржол вокзалы автовокзалмен біріктірілген.
Әгержеге жақын жерде М7 «Волга» автожолының учаскесі Удмурт Республикасының аумағы арқылы өтеді (Ижевскке кіреберіс). Аудан шегінде жергілікті маңызы бар Агрыз – Терсі – Кичкетан – Менделеевск автомобиль жолының бір бөлігі бар.[10]
Мәдениеті
өңдеуМәдениет саласында: 17 мәдениет үйі және 18 клубтық мекеме, 25 қоғамдық кітапхана, әлеуметтік баспана (Красный Бор ауылы) бар. 6 мұражай бар, Әгерже ауданының тарихы мұражайы 1997 жылы құрылды, 2011 жылы Татарстан Республикасы Әгерже муниципалдық округінің Тарих және мәдени мұра мұражайына айналдырылды (8 мың дана). Әгерже станциясы пайдалану локомотив депосының Әскери және еңбек даңқы мұражайы 1980 жылы құрылған (мұражай экспозициясы локомотив депосының әкімшілік ғимаратында орналасқан).
Ауданда түрлі көркемөнерпаздар үйірмелері бар, олардың 5-еуі «халық» атағын иеленіп, жүлдегерлер, дипломанттар, түрлі деңгейдегі фестивальдер мен байқаулардың лауреаттары:
- Кичкетан халық театры,
- "Кадряк Сем" Мари фольклорлық ансамблі,
- "Зарни сизил" Сарсак омга удмурт фольклорлық ансамблі,
- "Комеш телле гармун" гармонистер ансамблі,
- "Эр ужара" Бим фольклорлық тобы .[5]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Агрызский район https://www.bankgorodov.ru/area/agrizskii-raion
- ↑ Агрызский район http://www.zapoved.net/index.php/katalog/regiony-rossii/privolzhskij-fo/respublika-tatarstan/%D0%90%D0%B3%D1%80%D1%8B%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD Мұрағатталған 2 желтоқсанның 2020 жылы.
- ↑ АГРЫЗСКИЙ РАЙОН: ПОДБРЮШЬЕ ИЖЕВСКА, ЦЕНТР ПУГАЧЕВСКИХ СОБЫТИЙ И РОДИНА МУСУЛЬМАНСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ https://tat-rating.ru/rajony-tatarstana/stati-o-rajonakh/agryzskij-rajon
- ↑ Агрызский район. http://smgrf.ru/portfolio/agryzskij-rajon/
- ↑ a b c Агрызский район https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/agryzskij-rajon/agryzskij-rajon-1
- ↑ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан — Всероссийская перепись населения-2020.
- ↑ Коэффициенты естественного движения населения в городских округах и муниципальных районах Республики Татарстан. Комитет Республики Татарстан по социально-экономическому мониторингу (12 мамыр 2020).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 желтоқсан 2020.
- ↑ Агрызский район РТ http://komanda-k.ru/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD/%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8B%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD-%D1%80%D1%82
- ↑ Агрызский район https://tatcenter.ru/district/agryzskij-rajon-2/
- ↑ Казань и татарстан https://tatkazan.ru/agryizskiy-rayon/