Әнет би

Әнет Баба Кішікұлы (кейде Көшек, кейде Күшік деп те аталады) — 1626-1723 жылдар аралығында ғұмыр кешкен әйгілі қазақ абыз, Әнет баба аталған ара би. Әнет бидің ата тегі қазақ шежіресінде, оның ішінде Шәкәрім Құдайбердіұлының жазған "Тобықты шежіресінде" былай таратылады: "Орта жүз Арғыннан Ақсопы, одан Тобықты, одан Рыспек, Дәулетік (Жуан таяқ). Рыспектен Дауан, Мұсабай, Көкше. Мұсабайдан Сүйірбас, одан Сары, Сарыдан Кішік туады. Кішік атаның бәйбішесінен Сәңкімұрын, Бейімбет, Тоқалынан Әнет, Әйтек тарайды. Әнет бабаның бәйбішесінен Байболат, ортаншы әйелінен Жаубасар одан Өтеғұл, Маң, кіші әйелінен Есболат, Шақа ұрпақтары бар. Ал, Әнеттің інісі Әйтектің бәйбішесінен Олжай, тоқалынан Байбөрі, Қалқаман ("Қалқаман-Мамыр" жырының кейіпкері) үрім-бұтақтары тарайды.

Ертедегі жаугершілік, шапқыншылық, "Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұлама" аталған киыншылық заманда Тобықты елі осы күнгі Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қостанай, Торғай облыстарының жерінде, енді бір аталары ауыл-аймағымен Сырдария, Әмудария аралырындағы Қызылқұм даласында, Бұхар, Ташкент, Түркістан, Сауран, Шымкент шаһарларын мекендеп, тіршілік еткен. Тобықтыдан шыққан Ырғызбай, Торғай, Кеңгірбай, Бұхарбай деген билер мен батырлар есімі сол тұста койылса керек.

Ендігі бір деректе мына бір әңгіме аңыздалады: Жоңғарлармен соғыста Әнет би алты баласымен бірге жау колында қалып, балалары мерт болады. Екіқабат бір келіні аман калып одан ұл туады. Оның атын Әнет бабасының соңғы тұяғы деп "Бақай" қояды. Сол Бақайдан Әйтек ата ұрпағы тарайды. Әйтектің бәйбішесінен - Олжай, ал тоқалынан Байбөрі, Қалқаман туады. Байбөрі ел басқарған беделді кісі болған соң "Бәкең" аталып кеткен. Осы күнгі "Бәкең балалары" сол Байбөріден таралған. Ал, Калқаман өзі сері әрі батыр жігіт екен. Ол өзінің Мамыр деген қарындасына ғашықтығынан жазықты боп қалады. Әнет би оны өлім жазасына кеседі. Бидің бұйрығы бойынша Қалқаман садақ кезеніп тұрған жігіттердің алдынан шауып өте бергенде, ауыр жараланып аман қалады. Қалқаман еліне өкпелеп, Алатау асып кетеді. Ол Жетісуды жайлап отырған нағашысы Үйсіндер аулына жетіп пана табады. Осы күнгі Алматы жанындағы "Қалқаман аулы" сол Қалқаманнан қалған үрім-бұтақтар.

Ал, Әйтектің үлкен баласы Олжайдан - Айдос, Қайдос, Жігітек тарайды. Жігітектің бәйбішесінен атақты Кеңгірбай би туған. Сол Кеңгірбайға билік тиген соң-ақ Тобықты еліне еркіндік орнаған. Оғанға дейін Тобықты әр елдің талауында боп жүреді екен. Айдос - момын ғана шаруа болыпты. Оның Айпара деген бәйбішесі сол ауылды билеген ақылды да, айбарлы, беделі асқан, акын ана болған екен. Әнет әулие абыз бейнесін заңғар жазушымыз Мүхтар Әуезов өзінің тұңғыш туындысы "Еңлік-Кебек" драмасында кескіндеген. Шәкәрім ақынның және Әнуар Мамашәріп тегінің естелігінде де жан-жақты баян етілген. Әнет бабадан кейінгіге мұра боп калған билік, шешендік ақыл, нақылдар аз емес. Соның ел аузында аңыздалып жүрген кейбірі мыналар:

Қазақ баласы Туркістанды астана етіп, дәурені жүріп тұрған заманда алаштың бас биі үйсін Төле биден біреулер: - Уа, Төле би; біз адассақ сізден ақыл сұраймыз, сіз адассаңыз кімге жүгінесіз? - деп сұрапты. - Әнет бабаң бар емес пе? - деген екен сонда Төле би. Төле би төбе би болып сайланған соң өзін сынатайын деп Әнет бабаға келеді. Келсе Әнет баба он екі қанат ақбоз үйдің қақ төрінде төрт қабат төселген көрпенің үстіне, көкірегіне көк құранды қойып шалқасынан жатыр екен. Төле амандасып, жәй-күйін айтқан соң, Әнет баба Төле биге арнап төбел бие сойғызып, төрткілдеп ошақ қаздырып қонақасы беріпті. Кететін кезінде қасына шақырып алып, керегеде ілулі түрған корамсақты нұсқапты: - Төлежан, анау қорамсақтан бір жебе суыршы, - депті Төле Әнет бабаның айтқанын істеп, қозы жауыран қу жебені суырып алып, бабаға ұсыныпты. - Осы жебені ортасынан сындыр, - депті Әнет баба. - Төле тізесіне қойып, басып қалғанда жебе ортан белінен корт сыныпты. - Енді үш жебені алып сындыр, - дейді Әнет. Төле үш жебені сындырып, алты шыбық жасапты. - Енді осы алтауын сындырып көрші, - депті Әнет баба. Төле алты шыбықты әрі майыстырады, бері майыстырады, сындыра алмаған соң, қорамсағына салып алыпты да, Әнет бабадан қол жайып бата сұрапты. - Жортқанда жолың болсын, Қыдыр ата жолдасың болсын! - деп Әнет баба бата беріп, қонағына шапан жауып шығарып салады. Былай шыға бере, Төленің жанындағы жолдастары түкке түсінбей: - Төке, Әнет бабаның мұнысы несі? Бізді жебе көрмей жүр дегені ме? - деп сұрапты. Сонда Төле би: - Жоқ, сендер түсінбедіңдер. Әуелі жалғыз жебені сындыртқан себебі, жалғыз болсаң, кез келген қарулы қол беліңді сындырады дегені. Алты бірдей шыбықты сындыр дегені - егер ауызбіршілігің болса, алты алаштың баласына ешкімнің шамасы келмейді. Көптің аты көп, бірліктің аты бірлік. Ай, әруағыңнан айналайын Әнет бабам-ай, бір күні сен де кетесің-ау бұл дүниеден, - деп Төле би көкірегі жалын атып күрсінген екен деседі.

---

Әнет бабадан тағы бірде Күлтөбеге жиналған ел: - Баба дүниеде не арсыз, не ғайып, не даусыз, не қадірсіз; не тәтті, не күшті, не жаман? - деп жеті сұрақ қойыпты. Сонда баба жеті сауалға үш-үпгген жұптап былай деп жауап беріпті:
Үш арсыз бар. Олар мыналар: ұйқы арсыз, тамақ арсыз, күлкі арсыз.
Үш ғайып бар. Олар мыналар: ажал ғайып, конақ ғайып, несібе ғайып.
Үш даусыз бар. Олар мыналар: мінез даусыз, көрілік даусыз, ажал даусыз.
Үш қадірсіз бар. Олар мыналар: жігіттік қадірсіз, денсаулық қадірсіз, әйел қадірсіз. "Қадірсіз" дегенде, бұл жерде, Әнет баба, адам баласы жас уағында осы үш асыл нөрсенің қадірін білмейді, ее тоқтата келе өкінеді дегенді айтып отыр.
Үш тәтті бар. Олар мыналар: жан тәтті, мал тәтті, жар тәтті.
Үш күшті бар. Олар мыналар: ақыл күшті, жүрек күшті, тіл күшті.
Үш жаман бар. Олар мыналар: нақақ қан төгу, кісі малын нақақ алу, ата-бабадан қалған ескі жұртты бұзу. Міне, бұдан сақ болыңдар, - депті.

---

Жалпы "Жеті жарғымен" қатар, "жеті қазына", "жеті ата", "жеті жұрт", "жеті ғалым", "жеті хақ" деген секілді ұғымдардың көбі сол Әнет бабаның есімімен тығыз байланысты. "Дүниеде неше түрлі жетім бар?" деп сұрағанда Әнет баба айтыпты: Дүниеде жеті жетім бар. Олар мыналар:

Сөз жетім, ынтаменен тыңдалмаса,
Бөз жетім, киілместен тозған болса.
Жер жетім, иесі жоқ қалған болса,
Ел жетім, жақсы басшы арман болса,
Көл жетім қаз қонбаса құстары ұшып,
Ер жетім жеке қалса тізе құшып,
Болмаса замандасың тойға барма,
Басына жалғыздықтың торы түсіп.

Қазақ "жеті жоқ" деп Әнет бабаның тұсынан мына нәрселерді айтады:

Аспанда тіреуіш жоқ, Тасбақада тамақ жоқ.
Жерде сүйеуіш жоқ, Аққуда сүт жоқ
Таста тамыр жоқ, Жылқыда өт жоқ.

Халқымызда "жеті қазына" деген ұғым бар. Әнет бабадан "жеті қазынаға нелер жатады" деп сұрағанда ол кісі мүдірмей жауап беріпті: әйел, ер жігіт, ілім-білім, жүйрік ат, кыран бүркіт, берен мылтық, алғыр ит.

Соны айтқанда біреу тұрып "Баба, қазақта тағы бір мақал бар "Бала белде, қатын жолда" дейді. Ер жігіт әйелді жаудан барып олжалап алады, айттырса қалың малына қырық жылқы айдап апарып береді. Бұл - шығын, қазақта тағы бір мәтел бар "Қойныңдағы қатыныңа сенбе, астыңдағы атыңа сенбе" дейді. Тағы айтады "Атың жаман болса сатып құтыларсың, қатының жаман болса кайтіп құтыласың". Соған қарағанда, әйелді "жеті қазынаның бірі" деу дұрыс бола қояр ма екен? - Әйел жеті қазынаның бірі ғана емес, біріншісі болуға тиіс, - депті Әнет баба сонда. Дүниедегі барлық тіршілік атаулының анасы - әйел. Сондықтан, оған тіл тигізуге де, қол тигізуге де болмайды. Пайғамбарымыздың өзі әйелдерді қатты құрмет тұтқан. Ал, бірді-екілі ауылдың бейпілауыздары әйел туралы жаман сөз айтар болса ондайларға тыйым салу керек.

---

Тобықты Әнет баба қартайып, жасы 90-ға келгенде ел дауы, жер дауы, жесір дауына көп араласпай "Кәләм-Шәриф", Қожа Ахмет Иассауи, Софы Аллаяр, "Нұрнама" секілді кітаптарды оқып оңаша жатады екен. Қоржын- қоржын кітаптарды ақтарып, кейде көзінің жасы сақалын жуып жылап алады екен, кейде балаша мәз болып күледі екен. Кейде тұңғиық ойға батып, орнынан тұрып ешкімге ештеңе айтпай қыр асып қыдырып кетеді екен. - Әнет баба, не іздеп жүрсіз, кімді іздеп жүрсіз? - деп сұрапты бірде ауыл сыртында жолығып қалған Казыбек би. - Өзімді іздеп жүрмін, шырағым, - деп жауап беріпті Әнет баба. Жас Казыбек ештеңені ұға алмай аңтарылып тұрып қалыпты. - Түсінбегеніңді біліп, тұрмын. Өзімді іздеп жүрмін дегенімнің мәнісі мынау, шырағым. Адам баласы Алланың өмірімен жарық дүниеге келгенде пәк, адал, таза болады. Өсе келе әр нені көреді, әр нені есітеді, жақсыға да, жаманға да бой ұрады. Баяғы пәктігін жоғалтады. Жас ұлгайып қым-қуыт, қызыл-жасыл дүниенің қызығы басылған соң, баяғы адал күйіне қайта оралады. Мен қазір қартайдым. Су жорғаны мініп көрдік, сұлу әйелді құшып көрдік, өзен судай тасып та көрдік, өткел бермес дариядан асып та көрдік - бәрі жалған екен. Енді маған ештеңенің керегі жоқ. Баяғы күнәдан пәк ад ал журегім керек. Өзімді іздеп жүрмін дегенім осы.

---

Кейін Қаз дауысты Қазыбек би Әнет бабадан сөз үйреніп, кеңес сұрап, ақыл алу үшін көшіп келіп катар қонып, екі-үш жыл іргелес жүріпті. Қазыбек биден: - Би, сен бұл дүниеде кімге қарыздарсың, - деп сұрапты Әнет баба бірде одан. - Аллаға қарыздармын, - деп жауап беріпті Қазыбек би. - Сосын кімге карыздарсың? - Сосын анама. Ол мені жарық дүниеге әкелді. - Сосын кімге карыздарсың? - Атама. Ол мені тәрбиеледі, өсірді, оқытты. - Тағы кімге карыздарсың? - Халқыма. Ол мені қадырыма жетіп көтере білді. - Тағы кімге қарыздарсың? - Әнет баба, сізге қарсыздармын. Сіз менің көп нәрсеге көзімді аштыңыз, - деп жауап беріпті Қазыбек би.

---

Әйтеке айтқан сертінен жер дүние қоағалып кетсе де айнымайтын адал, ауыздыға сөз бермейтін шешен, екі иығыңа екі кісі мінгендей ірі, нар тұлғалы адам екен. Түркістанға, Күлтөбеге билер кеңесіне бара жатып та, кеңестен келе жатып та Әнет бабаға кеп, амандасып өтеді екен. Әрі батыр, әрі шешен, әрі көсем Әйтеке биді Әнет баба осы қасиеті үшін қатты сыйлайды екен. Сондай сапарының бірінде Әнет баба Әйтеке биге былай депті: - Әйтекежан, бүгін бір түс көріп ояндым. Сол түсімді саған жорытайын деп отырмын. - Түсіңізді Жүсіп пайғамбар жорысын. Алла аузымызға салса, біз де білгенімізді айтамыз, құлағым сізде, баба. - Айтсам, мен түсімде мынадай нәрселер көріппін: Он лақ, Алпыс ақта, Жиырма қасқыр, Жетпіс желкілдек, Отыз жолбарыс, Сексен селкілдек, Қырық түлкі, Тоқсан домалақ. Елу ноқта, Бұл не нәрсе болғаны, би інім? Әйтеке күліпті де былай депті:

- Әй, касиетіңнен айналайын, Әнет баба-ай, бәрі дұрыс кой, бірақ, алпыс ақта емес, арқа еді ғой, жетпіс желкілдек емес, желкен еді ғой; сексен - көркем еді ғой,

- Тоқсан торқам еді ғой.

- Әйтекежан-ай, құдай көңіліңді көтерсін, - деп Әнет баба кемсеңдеп жылап жіберіпті. Сөйтсе, бұл сөздің шешуі былай екен. Әнет бабаның "Он лақ" дегені - "он жаста жарға ойнаған лақтай болдым" дегені, "Жиырма қасқыр" дегені

- "жиырмада пышақ тісті, қасқырдай болдым" дегені, "Отыз жолбарыс" дегені - "отызда жолбарыстай қайратты", "Қырык түлкі" дегені - "қырқымда түлкідей айлакер болдым" дегені, "Елу ноқта" дегені - "елуде ноқталаған аттай болдым" дегені, "Алпыс ақта" дегені - "алпыста ақталаған аттай болдым" дегені, "Жетпіс желкілдек" дегені - "жетпісте күшім кетіп, түндіктей желпілдек болдым" дегені, "Сексен селкілдек" дегені - "сексенде буын-буынымнан әлі кетіп селк-селк етіп, қалтылдақ шал болдым" дегені, "Тоқсан домалақ" дегені, "тоқсанда өз аяғыммен жүре алмай, домаланып мешел болып қалдым" дегені екен. Соны Әйтеке былай түзеткен көрінеді.

"Әнет баба, сіз қазақ үшін алныста - арқа болдыңыз, жетпісте - желкенін көтерген кемедей болдыңыз, сексенде-ақ сақал-шашыңызбен, асқар таудай басыңызбен көз тартар көркем болдыңыз, тоқсанда - алдын да, артың да жәйлі, жаның да, жүрісің де кең-торқа болып отырсыз" дегені екен. Әнет бабаның "Әйтекежан, көп жаса!" - деп рахмет айту себебі осындай құрмет, марапаты үшін екен.