Өмілдірік

Өмілдірік – ер-тоқым әбзелдерінің бірі. Ер жылжып кетпес үшін аттың кеудесіне кигізіледі. Оны қазақ шеберлері қатты құрым теріден немесе қалың былғарыдан жасап, қайып тіккен, құйма әшекей заттармен безендірген. Кейбір өмілдіріктердің тері негізінің астына киіз, шұға салынады. Дәстүрлі қазақ қоғамында өмілдірік секілді ат әбзелдері ер адамдарға арналып жасалғанда күміс қақталған темір құймалармен көркемделсе, әйелдің ат әбзелдеріне әшекей молынан салынып, бүркеншіктермен күмістелген, алтындалған, кейде шашақталған бау тағылып, асыл тастар орнатылған. Өмілдірікпен қатар өзге де ер-тұрман әбзелдері оюы мен әшекейі біркелкі болып, өзара үйлесіп тұруы үшін барлығын бір шебер жасаған.

Өмілдірік. (Шығыс Қазақстан. Түйетас қорымы. Металл. IX-XI ғғ.) Қазақстан Республикасының ұлттық мұражайының көрме залынан.

Өмілдірік сөзінің пайда болуы

Аттың омырауына салынып, ерді артқа сырғытпай тұратын ... жабдық, әбзелдің тілімізде осылай аталатыны белгілі.

«Таулы, сайлы жерлерде құйысқан, өмілдірікті пайдаланған дұрыс» (Ғ. Әбішев, Мал жарақат.).

1966 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде», «емілдірік» сөзінің төркіні жөнінде айтылған тұжырымға (156-6.) тәнті емес екендігімізді еске сала кетіп, өз жорамалымызды да жариялауды жөн көрдік.
«Өмілдірік» сөзіне этимологиялық талдау жасаған автордың болжамы бойынша, сез түбірі «өміл» — моңғол тілінде біздегі «ер» мағынасын беретін емел, эмээл түлғаларының түркі тілдерінде өзгеріске түскен түрі дей отырып, екінші бөлігін түркі тілдеріне тәндірік және осының дыбыстық варианттарының бірі екендігін айтады да, мысал үшін «сағалдырық, кемелдірік, мойынтұрық, табалдырық» сөздерін тізіп береді. Осы сөздердің ішіндегі «кемелдірік» сөзін не түсіндірме, не орфографиялық сездіктерден кездестірмедік. Оның орнына автор «кезілдірік» не «тебелдірік» сөздерінің бірін алғанда дұрысырақ болатын еді. Бұл сөздерден қашқалақтаудың да өзіндік себебі бар сияқты. Өйткені мына сөздердегі «ілдірік» қосымшалары автор қалап алған -дірік және оның дыбыстық түрлеріне сәйкес келмейді. Демек, ертеректе жеке сөз болып, кейін қосымша қалпына түскен түлғалар, автор көрсеткендей -дірік емес, -ілдірік. Мұның алғашқы түбірі «іл» (ілу) етістігімен байланысты болуы мүмкін (көз + ілдірік, төбе + ілдірік, саға + ілдірік>сағаылдырық>сағалдырық ). «Өмілдірік» сөзінің жасалу жолы да осылай қарастырылғаны лазым. Мұндағы ең басты нәрсе — сөздің алғашқы түбірі —«өм» тұлғасының нендей мағына меншіктенгендігінде болып отыр. Біздің байқауымызша, «өм» сөзінің алғашқы тұлғасы — кейбір түркі тілдерінде кездесетін «өмген», «омых», «омыр» сөздерімен тамырлас, тектес. Шағатай тілінде өмген — аттың кеудесі (В. Рад., Опыт..., I, 2, 1315); Қазіргі хақас тілінде «омыр», «омых» тұлғалы сөздер де «аттың кеудесі» мағыналарында қолданылады (Хак.-рус.сл., 1953, 126). Тіпті моңғол тілінің дерегінде де «омруу» түлғалы сөз — төс, кеуде, омырау мағыналарында айтылады (Мон.-қаз. сөз., 1954, 129). Әсіресе, шағатай, хакас тілдеріндегі «өмген», «омых» сөздерінің тек жылқының кеудесімен ғана байланысты қолданылуы, біздің «өмілдірік» сөзіндегі «өм» түбірін солармен байланыстыруымыздың дүрыстығын анықтап қана емес, қостай түседі. Қорыта айтсақ, «өмген» не «омых, омыр» сөздерінің біріне «ілдірік» тұлғасының қосылуы арқылы (өмген + + ілдірік немесе омых+ілдірік, одан әрі ом(ых)ілдірік>>омілдірік>өмілдірік) «өмілдірік» жабдығы пайда болған. Мұны толығырақ түсіндірсек — аттың кеудесіне ілетін, тағатын дегенді үғындырмақ. Жоғарыда талданған «құйысқан» сөзінің «құйрықпен» байланысты туғаны сияқты «өмірдірік» те ат кеудесіне бсрілген атау негізінде пайда болған. Жорамалымызды ертедегі түркі жазба ескерткіш деректері де қуаттайды: өмген — кеуденің жоғарғы жағы, ал өң—алдыңғы (ДТС, 384, 385). Сондай-ақ, моңғол тілінде: өмно — алды, алдыңғы жақ (Қаз.-мон. сөз., 1977, 24). Тілімізде қолданылатын «өңмен» сөзінің де алғашқы мағынасын осы көрсетілген «алды, алдыңғы» деген ұғыммен үштастыру дүрыс тәрізді.