Киіз

Киіз, кигіз – қойдың күзем жүнінен қалың, тығыз етіп басылған үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым.
Көшпелі халық өмірінде киіздің алатын орны ерекше. Киіз қазақ жеріндегі көшпелі тайпаларда б.з.б. 1-мыңжылдықта белгілі болған. Ноин-ула мен Пазырық қорғандарынан табылған заттардың ішінде киізден басылған бұйымдар да бар. Бұл киіз басу өндірісі ерте дамығанын көрсетеді.

Сырмақ (2). ҚР ҰМ қорынан.

Киіздің түрлері

Күнделікті тұрмыста киізді төсеуге, киіз үйдің туырлығын, уығын, түндігін, есігін жабуға, мал шаруашылығына қажетті тоқым, көпшік, жабу жасауға, бас киім мен сырт киім, аяқ киім түрлерін тігуге, сондай-ақ қап, қапшық т.б. тігуге жиі пайдаланған. Осыған байланысты олардың түрлері көп болады. Ыстық сумен пісірілген, буы бұрқырап шығып жатқан киізді "жас киіз" деп атайды. Өре киіз – үш құлаш шамасындағы ұзын, үлкен киіз.
Киіз қолданылатын орнына, мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді:

Ақ киіз

Ақ киіз – бірыңғай ақ жүннен басылған, сайлау кезінде ханды соған отырғызып, сайлаудың шешімін білдіруге, ұлықтауға қолданылатын киіз. Халықтың аса құрметті, беделді адамдары хан сайлау салтанатында ханды ақ киізге отырғызып, жиынды тоғыз рет айналып шығатын болған. Халық дауыс көтеріп, қошеметтейді. Одан кейін ханның мойнына жібек орамал байлап, атқа мінгізіп, топты айналдырып шығады. Саяси мәні бар осындай рәсімді өткізуге байланысты «ақ киізге отырғызып, хан сайлады» мағынасында қолданылатын «ақ киізге көтерді» тәрізді бейнелі сөз тіркесі қалыптасқан. Хан сайлауында қолданылған ақ киіз сый-құрметтің белгісі болған.
Қазақ тұрмысында ақ киізді келін түсіргенде жақсы тілектің белгісі ретінде қолданған. Байырғы салт бойынша келінді үйге кіргізгенде, мінезі жұмсақ болсын деп бөстек, көңілі таза, ақ болсын деген ырыммен аяқ жағына ақ киіз төсеген.
Ақ киіздің құрметтеу белгісі болғаны басқа жағдайлардан да көрінеді. Мәселен, бұрынғы қазақ дәстүрінде ақ жауып арулағаннан кейін мәйітті, әдетте, үйден шығару үшін жерге алдымен ақ киіз төселген. Шығыс Қазақстанда ақ киізді зиратқа апаратын табыттың орнына қолданады. Мұндай киізді аяқасты етпейді. Кей жерлерде осындай қызмет атқаратын киізді "ақ текемет" деп те атайды. Оны қайта пайдалану үшін отпен аластап, «жұлдыз көрсін» деп, жел қағып тазаруы үшін түнде далаға жайып қояды. Көп ретте мәйітті жерлеуге пайдаланған киізді мешітке, яки молдаға берген. Мұндай киіздің ел арасында сақталған аты – иманкиіз. Иманкиізді мәйітті орап алып шығуға қолданады. «Қарыс жерде қаза бар, өзекті жерде өлім бар», «өлім айтып келмейді» деп қарт адамдар иманкиізін арнайы жасатып, теңінде сақтаған.
Киіздің басқа түрлеріне қарағанда оның тек түсі ғана емес, жасалу технологиясында да өзгешелігі болады. Мысалы, иманкиіз қозының ақ жүнінен басылады. Ол үшін киіз басуға арналған шидің көлемін 3-3,5 м шамасында төрткүл етіп салып, киізді жұқалау, әрі жұмсақтау етіп басады. Мұндай киізді пісірмейді. Басып болған соң қылшықтайды. Одан соң кептіріледі. Әбден кепкен соң ішіне ақырет, бетіне жабатын мата, қалампыр, иіссабын, иіссу, шымылдық салып орап, теңде немесе абдырада сақтайды.

Жабу киіз

Үйге жабылатын киізді кей жерде кесек киіз, кей жерде жабу киіз, туырлықтық киіз деп атайды. Ол киіз жабын деп те аталады. Зерттеуші Ө. Жәнібеков киіз жабынға туырлық пен үзікті жатқызады. Жабу киізінің түсі көбінесе қара, қара қошқыл болады. Сондықтан киіз үйді кей өлкеде жабылған киіздің түсіне қарай қара үй деп атау қалыптасқан. Сонымен бірге киіз үйді жабуға ақ киіз де қолданылған. Бірақ оған кез келген адамның қолы жете бермеген. Ақ киізбен жабылған үйлер көлемі мен сән-салтанатына қарай ақ орда, ақ отау, ақ үй, ақ ала орда деп аталған.
Жабу киізін дайындау әйелдердің міндетіне жатады. Ыстық-суықтан, жауын-шашыннан қорғап тұратын жабу киіздері үй көлеміне сәйкес келетін ши бойымен басылады. Оны қалыңдау, ширақ етіп басады. Жабу киізі, әдетте, қыркүйек айының ортасына таман басылады.

Төсеніш ретінде пайдаланылатын киіздер

Текемет. ҚР ҰМ қорынан.

Төсеніш ретінде пайдаланылатын киіздер откиіз, төркиіз, текемет, сырмақ деп аталады.

• Откиіз.

Үй ішіндегі отқа ең жақын төселетін киізді – откиіз дейді. Көктем мен күздің түнгі салқындарында, яки қыс ауасында киіз үйде отыруға тура келгенде отты мол жағып, от басын айнала отырып, отқа жылыну, әрі тамақтану үшін осы жағдайға лайықталып жасалған киіз төселеді.
Бұрынғы уақытта ата-бабаларымыз астынан сыз өтпеу үшін көктем, күз, қыс айларында киіз үй ішіне құрғақ топырақ, құм төгіп, оның үстіне қоға, қамыс, сабан салып, одан соң ши төсеп, оларды от ағашпен айнала қоршап қойған. Киізді ең соңында, төселген шидің үстінен салған. Кейде от орнын айнала қоршап, дөңгелек пішінде тақтайдан еден жасап алып, киізді соның үстіне салатын. Күн суықта туырлықты осындай ағаш еденге жеткізе, айналдыра салатын болған. Мұндай туырлықтардың қарақасы дөңгеленіп, біреуін немесе екеуін төсегенде үй ішінің көп бөлігін алып жатады. Оның үстіне сырмақ, көрпе-көрпешелер салынып, от басында тоңбай отыруға қолайлы болған. Алайда мұндай туырлықтар үлкен болғандықтан, әрі оған ыс сіңіп, оларды қағып-сілку, тазалау қолайсыз болғандықтан, оттың басына ғана арналған дөңгелек, көлемі шағын киіз арнайы басылған. Бірте-бірте мұндай шағын киіз жиектеп, сырып, оюлап жасау пайда болды. Осындай от айналасына төселетін төсеніш киіз откиіз, сұпы киіз деп те айтылады. От сырмақ, сұпы киіз аталатын шағын киіздердің астына үлкен киіз төселеді. Кейде откиіз үйдің іргесіне дейін жететін мөлшерде үлкен етіп те басылады. Ал қазіргі «палас» деп аталатын бұйымның қызметін атқарып, үстіне сырмақ, кілемшелер мен көрпешелер төселеді.

• Төркиіз.

Төрге төселетін киізді төркиіз дейді. Төркиіз, әдетте, қонақ келгенде төселеді. Төркиіздің үстіне сырмақ төсейді. Оны "төр сырмақ" деп атайды.

• Текемет.

Төсенішке пайдаланылатын киіз көбінесе ою-өрнекті болады. Киіз басқанда әр түске боялған жүннің өзінен ою-өрнек салып басылған киіз текемет деп аталады. Оны текеметтің түрі деп те қолданады. Кейде екі бетіне (астыңғы және үстіңгі беті) де түр, яғни ою-өрнек салып басылған текеметтер де кездеседі. Текеметті ою-өрнегіне қарап ала киіз деп айту кездеседі. Оның аяқ астына төселетін шағын түрін аяқ текемет дейді.

• Сырмақ.

Киіз төсеніштің ою-өрнекті тағы бір түрі "сырмақ" деп аталады. Сырмақтың текеметтен айырмасы: текеметтің ою-өрнегі киіз дайындалатын жүннің бетін түрлеу арқылы киізбен бірге басылып шығады. Сырмақты жасау үшін екі түсті киізді, әдетте ақ пен қара, біріне бірін беттестіріп, тиісті ою-өрнек желісін ояды. Сөйтіп, әлгі екі түсті бірдей ойылған ою-өрнек бір-біріне қиюластырғанда, түстері симметриялы екі сырмақ пайда болады. Ою-өрнектің қиюластырылған тұсы тінделген жіппен сырылып жиектеледі. Сонымен қатар, совет дәуірінде сырмақтың ою-өрнегін матадан жасау дәстүрі қалыптасты. Матадан ойып алынған өрнек киіз бетіне қойылады да, оны сырып тігу арқылы бекітеді. Оюлы төсегіш киіздің сырмақ деп аталуы сырып тігуге байланысты шыққан. Мұндай киіз төсеніштер үлкен-кішілігіне, қолданылу мақсатына сәйкес тізе сырмақ, маяуза сырмақ, төр сырмақ, төсек алды сырмақ, аяқжол деп аталады.

• Тұскиіз.

Бетіне ою-өрнек түсірілген, керегенің ішінен тұтылатын киіз түрін, яғни, сырмақтың сәнді түрін тұскиіз деп атайды. Тұрмыста тұскиіздің орнына алаша тұтылса – тұсалаша, кілем тұтылса – тұскілем деп, бәрін кеңістік ұғымын білдіретін сөзбен (тұс) қосып айту қалыптасқан.

Талдырма киіз

Қойдың, қозының күзем жүнінен бос басылған киіздің түрін талдырма деп айтады. Талдырма киізді текеметтің төсегін жасауға пайдаланады. Ол көбінесе ақ немесе қара түсті болып келеді. Алдын ала мөлшермен жасалған талдырманың үстіне түтіліп боялған жүнді сол қолдың саусақтарының сыртымен бастырып оң қолмен әлгі жүнді соза отырып тиісті ою-өрнек желісін жүгіртеді. Бұл үрдісті "бет тарту" деп атайды. Ою-өрнекке қажетті жүн боялмауы да мүмкін. Ондайда, егер, текеметтің төсегі қара түсті болса, ою-өрнек жүгіртетін жүн ақ болып келеді. Ал, ақ түсті төсектің бетіне ою-өрнек бастырылатын жүн қара түсті болады. Талдырманы жүннен басылған ою дайындауға да қолданады. Кей жерде текемет (оюлы киіз) жасау үшін алдымен қара жүнді шиге орап, үстінен ыстық су құйып теуіп, таза пісірмей, «талдырып» қояды. Біраздан кейін шидің орауын жазып, талдырмадан оюды қиып алып, шабақталған жүннің үстіне салып, ыстық су шашып, шиге орап, киізге басады. Талдырма жұмсақ басылғандықтан оны киім-кешек, көрпе, көпшік т.б. тәрізді бұйымдарды дайындауға да қолданады.

Киіздің қолданылатын орнына қарай түрлері

Киіздер қолданылатын орнына қарай сырмақтық киіз (сырмақ тігуге арналған киіз), тоқымдық киіз (тоқым жасайтын киіз), күйек киіз (қойды мезгілінен бұрын қашырмау үшін қошқардың беліне байланатын киіз), қап киіз (әртүрлі көлемдегі қап, қапшық тігуге қолданатын киіз), қом киіз (түйені қомдау үшін қолданатын киіз), қоныш киіз (етіктің қонышын тігуге лайық киіз), есік киіз (киіз үйдің есігіне қолданатын киіз), қамыт киіз (арбаға тегілетін аттың мойына қамыт тігуге қолданатын киіз), жол киіз (жолға алып шыққан киіз), туырлық киіз немесе туырлықтық киіз (керегенің сыртынан жабуға, яғни, туырлық ретінде пайдаланатын киіз) сияқты сан алуан түрге жіктеліп, ажыратылады.
Киіздің бөлшек-бөлімдері қолтықша, өң киіздің өңі, теріскей киіздің теріскей, сары қас, қара қас деп аталады. Киіз басуда қолтық немесе мүйіз пішінді болып келетін, ортасына қызыл жүн толтырылған жерді – қолтықша, киіздің төрт бұрышына сары жүнен басылған ою-өрнекті жерін – сары қас, киіздің үстін (бетін) – өң, киіздің өңі, киіздің астын (астыңғы бөлігі) – теріскей немесе киіздің теріскейі, киіздің төртбұрышына бірыңғай қара жүнен басылған оюды қара қас дейді.

Киізден жасалатын бұйымдар

Қазақтың байырғы тұрмысында әртүрлі бұйымдарды жасауда материал ретінде киіз жиі қолданылды. Киіз үйдің керегесі, уығы, шаңырағы және сан алуан үзік, бау, басқұрынан басқасы тегіс киізден жасалатындығы өз алдына, үй жиһазының жоғарыда ішінара аталғандарынан басқа көптеген түрлері де осы материалдан дайындалды.
Киізден жасалған киім мен үй және шаруашылық бұйымдардың дәстүрлі қазақы ортада ең көп тарағандарының қысқаша сипаттамалары:

• киіз байпақ – киізден жасалған жылы аяқкиім. Киіз байпақ суықты да, ыстықты да өткізбейді. Осы ретте айта кететін нәрсе – құмды жерде шашасы күймесін деп аттың аяғына да кигізетін киіз байпақтың ерекше түрі болды;
• киіз бөрік – киізден тігілген баскиім. Мұндай бөріктің сырты матамен тысталып, төбесі шошақтау болып тігіледі;
• киіз қалпақ – киізден күнқағарын үлкендеу етіп тіккен бас киімнің түрі. Киіз қалпақты, әдетте, ақ жүннен басылған киізден тіккен;
• киіз кебіс – киізден тігілген кебіс;
• киіз етік – киізді аяққалыпқа салып, былғарыдан тігістеріне сыздық жүргізіп, басын қусырып тіккен етік. Киіз етікті сырып тігеді. Сонымен бірге, қалыпқа салып, басын шығару тәсілі де болды;
• киіз жеңсе – жеңсенің киізден тігілген түрі;
• кебенек – малшылардың, жолаушылардың суықта және жауын-шашында киетін сырт киімі;
• киіз есік – сықырлауықтың сыртынан жауып тұратын, астары жарғақ теріден тігілген, тысы мен астардың ортасына ши салынған, ақ киізден жасалған есік. Киіз есікті астынан бастап жиырып, есіктің маңдайшасына байлайды немесе жоғары түріп қояды. Киіз есіктің басындағы бауды (оны тастама деп те айтады) басқұр дейді;
• киіз қап – киізден тігілген қап қолданысына байланысты алуан түрлі болып келеді. Мысалы: аяққап (ыдыс-аяқ салатын қап), уыққап (уыққа арналған қап), керегеқап (көшкенде керегені салып байлайтын қап), сандыққап (сандықтың сыртынан кигізетін қап), сабақап (сабаның түп жағынан бастап, ортасынан сәл жоғарырақ жеріне дейін кигізіп қоятын қап), қобызқап (кобыз салып қоятын қапшық), кебежеқап (көшкенде кебежені салатын үлкен киіз бұйым), жүн қап (жүн жинайтын, сақтайтын қанар тәрізді үлкен ыдыс) және т.б.
• Киізден ертеректе дастарқан да жасалды. Оны "шай киіз" деп атаған. Шай киіз – 1-1,5 м көлемінде шымқай қаражүннен жұқа басылып, жиектері кестеленген, түсті жіппен өрнек салынған дастарқан түрі.
• Қазан асқанда қол күймеу үшін қолғап сияқты ел ішінде "тұтқыш" деп айтылатын зат та киізден дайындалды.
• Жылқы мен түйені көлік ретінде пайдалану үрдісін киізден жасалған қажетті бұйымдарсыз елестетудің өзі мүмкін емес (ер, ер-тұрман, атжабу, қамыт, жабан қамыт, жабу, ауыт, қатеп (кәтеп), қомша және т.б.)

Ерекше екшеп айтар жайт – киізден дайындалған бұйымның атауы киіз сөзі қосылып та, қосылмай жекелей де айтыла береді. Егер бұйым киізден де басқа материалдан жасалса, оның атауы міндетті түрде киіз сөзімен байланыстырылып айтылады. Ондайда киіз сөзі бұйымның атауына байланысты анықтауыш-детерминатив функциясын атқарады (мысалы, киіз қалпақ, киіз етік және т.б.). Ал, киізден ғана жасалатын бұйым киіз сөзі қосылмай-ақ айтылады. Өйткені, ондай бұйымның жасалатын материалы біреу-ақ – киіз (мысалы туырлық, ұлтарақ, текемет, сырмақ, откиіз және т.б.).

Әдебиеттер

• Рубрук В. Путешествие в восточные страны. СПб, 1911;
• Красовский М. Область Сибирских киргизов. Ч.1. СПб., 1868;
• Словцов И.Я. Путевые записки веденные во время поездки в Кокчетавский уезд Акмолинской области в 1878 г. ЗЗСОИРГО, Омск, 1897. Кн. 21. С.71;
• Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. М.: Советская энциклопедия, 1965;
• Каскабасов С.А. Родники искусства. Алма-Ата, 1986;
• Монгол ес заншлын их тайлбар толь. Ұланбатыр, 1992;
• Дөрбілжін ауданының өлең-жырлары. Үрімжі, 1994; Байтұрсынұлы А. Күзем. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.2. Алматы, 2004. 230-234-бб.;
• Тоқтабай А., Сейітқұлова Ж. Төрт түліктің қасиеті. Алматы, 2005;
• Фәрид-ед-дин Әттар. Әулиелер шежіресі. Алматы, 2006;
• Радлов В.В. Тюркские степные кочевники. III т. Астана: Алтын кітап, 2007;
• Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007;
• Әлімжанова А.А. Қазақ тіліндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтық лексиканың этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. канд. дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2008.