Өнеркәсіп капиталы

Өнеркәсіп капиталы – қосымша құн өндіру үшін алдын ала төленген капитал. Оның құрылымы айналыс кезеңінен де, өндіріс кезеңінен де құралады. Ол материалдық және бейматериалдық өндірісі капиталдық негізде ұйымдастырылған кез келген салада: тек өнеркәсіпте ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығында да, құрылыста да, көлікте де, қызметтер көрсету саласында да жұмыс істейді. “Өнеркәсіп капиталы” ұғымын ғылдық айналымға К.Маркс енгізді (Капитал, 2-том). Өнеркәсіп капиталы қозғалысының формуласы: А – Т…Ө…Т*–А*. Өнеркәсіп капиталы өзінің қозғалысын ақшадан (А) бастайды, өнеркәсіп капиталының ауыспалы айналымының бұл сатысында өндіріс үдерісін (Т) жүзеге асыруға қажетті жұмыс күші мен өндіріс құрал-жабдығы сатып алынады, сөйтіп, құн өндіру мұқтажына алдын ала төленетін капиталды ұлғайту үдерісі жүзеге асырылады. Екінші саты – өндіріс үдерісі (Ө). Мұнда жаңадан тұтыну құны жасалады және алдын ала төленген капиталдың құны көбейеді; бұл сатыда өнеркәсіп капиталы өндіргіш капитал нысанына айналады. Үшінші саты алдын ала төленген капиталдың көбейген құнынан құралатын өндірілген тауарды сату үдерісін – қосымша құнды (Т*), яғни осы тауардың ақшаға айналуын (А*) қамтиды. Бұл сатыда өнеркәсіп капиталы тауар капиталы нысанына айналады. Өндірілетін өнім заттық сипатта болмайтын, ал өндіріс үдерісі уақыт жағынан тұтыну үдерісімен сәйкес келетін бейматериалдық өндіріс саласында өнеркәсіп капиталы қозғалысы біраз басқаша түрде болады: А–Т…Ө*–А*.
Өнеркәсіп капиталы 15 – 16 ғасырларда капиталдың алдындағы нысандары болып табылатын тауар қатынастарының – сауда, несие қатынастарының дамуы, феодалдық қатынастардың ыдырауы нәтижесінде, капиталдың бастапқы қорлануы, жұмыс күшінің тауарға айналуы барысында пайда болды. Өнеркәсіп капиталы дамудың төрт кезеңінен өтті, олар: жай капитал кооперация, мануфактура, феодалдық өнеркәсіп, ғылымында зерттеулер мен өнеркәсіптік өндіріс ұйымдық және технология жағынан ұштастырылған ғылымдық-өндірістік кешендер. Өнеркәсіп капиталының пайда болуына орай өндіріс үдерісі алғаш рет капиталдың қозғалысқа түсу сәтіне айналады; мұның өзі оған қуатты даму серпінін береді: ол пайданы иемдену міндетін ғана емес, сонымен бірге оны жасау міндетін де атқарады. Ғылымның (ең алдымен қолданбалы ғылымның) дамуы, ғылымда өндіріс кезеңінің өнеркәсіп капиталы қозғалысының үдерісіне енгізілуі капиталдың айрықша міндетіне айналады. Өнеркәсіп капиталы қозғалысына күрделі, жаңа сапалы жұмыс күшінің ұдайы қалпына келтірілуі үдерісінің енгізілуі өнеркәсіп капиталы қозғалысындағы басқа бір жаңа құбылыс болып табылады.