Өркеш

Өркеш. Сөздің мағынасы — түйенің арқасына бір не екі айыр болып жиналатын жота майы.

«...екі өркеші тік шаншылған семіз буыршын шөгіп жатыр»

Осы көрсетілген мағынада — қырғыз тілінде «өркөч», түрікмендерде «өркүч», ұйғырша «өркәш», өзбек тілінде «үркач».
Сібірдегі якут, тува сияқты түркі тілдерінде түйе өркеші басқа сөзбен үғыңдырылады. Дыбыстық құрамы жағынан біздегі «өркеш» мағынасын беретін моңғол тіліндегі «бөх» сөзіне сәйкес. Демек, бүл тілдерге моңғолдардан ауысқандығын аңғарамыз. Әңгіме болып отырған «өркеш» М. Қашқари сөздігінде «өркү» түлғасында берілген. Осыған қарағанда, түркі тілдерінде сөз соңындағы «ш» немесе «ч» дыбыстары кейін қосылғандығын байқаймыз.
Түйе арқасында орналасқан бүл сүйір мүшенің «өркеш» аталуына, кейбір тіл деректеріне қарағанда, екі түрлі себеп болған деген жорамалға жол бергелі отырмыз. Біріншіден —«өркеш» атауы ұқсатудан, екіншіден — өзінің орналасқан орнына байланысты пайда болуы мүмкін. Ұқсатудан туған деуге сүйенетін дерегіміз мыналармен дәлелденбек. Ертедегі жазба ескерткіштерінің бірі М. Қашқари сөздігінде «өркүч» сөзінің бір мағынасы — толқын, күшті толқын (вал). Түркі тілдері ішінде көне деп саналып жүрген якут тілінде «өргөс» сөзінің бірнеше мағыналары бар. Солардьщ ішінен «буда, шоқ» және «бір нәрсенің үшкір ұшы» сияқты мағыналар түйе өркешіне де атау болуға сәйкес. Дәл осындай көне тілдің бірі чуваштардағы «шоқтық» мағынасын меншіктенетін —«үрче» сөзін де естен шығаруға болмайтын сияқты. Бұл тұлғаның М. Қашқари сөздігіндегі «өркү» (өркеш мағынасындағы) сөзінен ерекшелігі —«к» дыбысының орнына «ч»-ның қолданылуы. Мұндай құбылыс түркі тілдерінде жиі кездеседі (мыс. қазақша — кім?; үйғырша — чім?). Атаудың үқсату нәтижесінде пайда болған деуіміздің себебі — оның будаланып, шоқтанып, сүйірленіп келуі мен толқын сияқты бүйраланып көрінуі. Заттың сүйірленуіне сәйкестендіре якуттар сиыр мүйізін —«өргөс» деп атауының өзі де осыған дәлел сияқты.
«Өркеш» атауының шығуын орналасқан орнына байланыстырудағы тілдік дерегіміз — ертедегі түркі жазба ескерткіштері. Онда «жоғарыдағы нәрсе» деген мағынаны түсіндіруде «өркі» немесе «орүкі» түлғалы сөздер қолданылған. Бұл жағдайда, сәз жоқ, сөз түбірі «өр» болмақ («көтерілу» мағынасын береді). Бізше, алғашқы топшылауымыз, соңғыға қарағанда, шындыққа жуық тәрізді.