Жылқышы (құс)

Жылқышы
	;
Амандық күйі
	; Least Concern (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Құстар;
Сабы:	Татреңтәрізділер;
Тұқымдасы:	Scolopacidae;
Тегі:	Scolopax;
Түрі:	S. rusticola;
Екі-есімді атауы
	Scolopax rusticola; Карл Линней, 1758

Жылқышы (лат. Scolopax rusticola) – татреңтәрізділер отрядына жататын ірі құс.

Таралуы өңдеу

Қазақстанда Жайық өзенінің аңғарында, Оңтүстік Алтай мен Солтүстік Тянь-Шань тауларында мекендейді.

Миграция өңдеу

Қыркүйек – қазан айларында жылы жаққа қайтады. Африканың солтүстігі мен Еуропаның оңтүстігінде қыстап шығады. Зиянды шегіртке мен қоңыздарды жеп пайда да келтіреді.

Сипаттама өңдеу

Дене тұрқы 35 – 38 см, салмағы 270 – 350 г. Қауырсыны қошқыл қоңыр, арқасы ала теңбіл, бауырында көлденең қара жолақтары болады. Тұмсығы ұзын, ұшы сәл жалпақтау болып келеді. Аяғы қысқа. Сонымен қатар, сақ және үнсіз құс. Тек қана күйттеу кезінде ұшқанда қорсылдаған немесе-шырылдаған өзіне тән дыбыс шығарады. Оны білгіш: саяхатшылар "ұмсыну күші" деп атайды.

Қоректенуі өңдеу

Негізінен шұбалшаңмен, жәндіктердің дернәсілдерімен, ал көктемде және күзде жидектермен қоректенеді.

Көбеюі өңдеу

Жұп түзбей жеке-дара тіршілік етеді. Жылқышы – жыл құсы. Наурыздың аяғында ұшып келіп, мекиені қалың ормандардағы ағаш, бұта түбіне ұя жасап, оған 4 қара дақтары бар қоңыр жұмыртқа салады да, 22 – 24 күн басып, балапандарын өзі ғана өрбітеді.^[2]

Жұп түзбей жеке-дара тіршілік етеді. Жылқышы-жыл құсы. Наурыздың аяғында ұшып келіп,мекиені қалың ормандағы ағаш, бұта түбіне ұя жасап, оған 4 қара дақтары барқоңыр жұмыртқа салады да, 22-24 күн басып, балапандарын өзі ғана өрбітеді. Құс –дене тұрқы әр түрлі, мамықты, қанатты, ұшып жүріп тіршілік ететін, жүні пайдалы жануар. Сулы жерлерді, орман-тоғайды, далалықты, тау бөліктерін мекендейтін жабайы және қолда ұстайтын асыранды түрлері де бар. Жыл құстары көктем туа келіп үұя салады, жұмыртқалап балапан басады, қанаттанған соң қоңыр күзде, қыс түсе жылы жаққа қоныс аударады. Адам баласы бірқатар жыртқыш құстардың балапандарын қанаттанбаған кезінде ұстап аңшылық, саятшылық мақсатты баулиды. Жылқышы құс – жыл құсы ТМД-ның аумағында 60-64 градус солтүстік ендікке дейінгі аумаққа қоныстанып ұя салады. Тек Камчатка мен Сахалин аралдарында кездеспейді. Қыстық қоныстарынан жаздық ұя басар жерлеріне ақпан айының жартысы ауғаннанқозғала бастайды. Жылқышы құстың қоныс аударуын байқау қиынға соғады, өйткені бұл құс жалғыз не жұбымен ғана ұшады, бірақ аңшылар қай кезде ұшып келу уақытын біліп отырады. Өзендердің бастау шуымен және алғашқы құрбақалардың бақылдауына сай ұшып келеді. Жылқышы орман құсы жасырынып тіршілік етеді. Қорегі әртүрлі дернәсілдер, құрттар, шырыштар, бунақденелілерді ылғал топырақтан ұзын тұмсығымен тез тауып алады, сонымен қатар өсімдіктердің тамырларын да сүйсініп жейді, ол үшін ол егістікке барады. Ұя салысымен көбеюге кіріседі. Алаңқайлардығы қарлар ери бастасымен жылқышы аталығы өзіндік дауыс шығарып, ағаштардың басына шығып, ұрғашы жылқышы құсты іздей бастайды. Бұлтты және тұманды күндерә жылқышы тұмсығын төмен қаратып ұшады. Осы кейпінде олар өз денесінен үлкен болып көрінеді, ал желді күндері олар қарлығаштар тәрізді ұшады. Осындай кезде екі аталығы кездесіп қалса, араларында қатты төбелестер болады. Бір-бірін тұмсықтарымен соғуға тырысады. Ұрғашы құс дауыс шығарып, жауап қайтарып отырады. Аталығы қанаттарын көтеріп, құйрығын түсіріп әр түрлі қимылдар жасай отырып,қасына келеді. Ұрғашы құс аналығының ізінен қалмай қонғанша ұшады, олар жұп құрмайды. Ұрғашысы ұя салып, 4 сарғыш түсті қоңыр қызыл дақтары бар жұмыртқа салады. Қауіп-қатер туса да жұмыртқасын тастамауға тырысады. Сондықтан көбінесе жыртқыштарға өздері де жем болады. 17-18 күннен кейін 8 күндей жұмыртқа басады. Балапандарының түсі сарғыш түсті тұмсығынан құйрығына дейін қара жолақ болады. Ол қара сызық балапанды екіге бөлген сияқты көрсетеді, үсті кепкен соң олар ұяны айналып жүгіре бастайды. Анасы қалың орманның ішінде ізіне ертіп алып, оларға тамақ іздеуді үйретеді. Балапандарына үлкен қамқорлықпен қарайды, қорек аз болса балапандарын жасырып өзі жем іздеп кетеді. Балапандары тез өседі, анасының соңынан еріп жүріп қауіп төнген кезде тез жасырынып үлгереді. Алғашқы апталарда анасынан ұзап кетпейді, жыртқыштар кездесіп қалған жағдайда анасы балапандарын үлкен қайсарлықпен қорғайды, олардың көңілдерін аулау үшін өтірік жаралы болып көрінуге тырысады. Егер ұясына қауіп төнсе, анасы балапандарын басқа жерге ауыстырады, ол қанатымен көтеріліп саусақтарымен әр балапанын қысып алып жеке-жеке тасиды. Үш аптадан соң балапандары қанаттары әбден қатайып, өз еркімен өмір сүріп, анасынан біртіндеп алыстай бастайды.^[3]

Дереккөздер өңдеу

↑ BirdLife International (2004). Scolopax rusticola. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 11 мамыр 2006. Database entry includes justification for why this species is of least concern
↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
↑ "Қазақ Энциклопедиясы"

Бұл — орнитология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[iucn-1] BirdLife International (2004). Scolopax rusticola. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 11 мамыр 2006. Database entry includes justification for why this species is of least concern

[2] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[3] "Қазақ Энциклопедиясы"

[1]

[2]

[3]