Абай және Ғабит Мүсірепов

Мүсірепов Ғабит (1902-85) - көрнекті жазушы, қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі. ҚазССР-нің халық жазушысы. ҚазССРҒА-ның академигі. Социалистік Еңбек Ері.

Ұлы Абай мұрасы жайлы Ғ. Мүсірепов әр көз өз пікірін білдіріп, әдеби сын-зерттеу, ғылыми көзқарас тұрғысынан мақалалар жазып отырған.

Академик – жазушының Абайға қатысты әр жылдары жазылған, жарияланған «Абай романы туралы» (1943), «Абай және орыс классиктері» (1945), «Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны» (1954), «Жол-жөнекей» (1981) т. б. сын-зерттеу мақалалары белгілі. Бұдан басқа «Феномен-Феникс», «Біздің ұлы жазушымыз» сияқты мақалаларында да аз да болса Абайдың ақындық ерекшелігі туралы ара- тұра талдау беріліп, пікір айтылады. Орыс тіліндегі баспасөзде де «Глашатай дружбы» («Труд», 1954, 24 қыркуйек), «Литературную критику на уровне повышенных требований» («Советский Казахстан», 1954, №8), «Человек степей» («Известия», 1957, 22 тамыз) атты мақалалары жарияланған.

Жамбылдың ақындық ерекшелігін, өнерпаздық тұлғасын талдауға арналған «Феномен-Феникс» мақаласында екі Ұлы ақынның шығармашылық жолын салыстыра зерттей келе Абай ақындығының терең мағынасы мен күш-қуатына, әдебиеттегі ерекше сипаты мен тарихи орнына үлкен баға береді. Бір мезгіл, бір тұста қатар өмірге келген екі алыптың бір мақсатқа, бір тілекке ақындықтың екі түрлі саласын бойлай келгендігін айтады. Яғни бірі-жаңа әдебиет өнегесін жазу арқылы, бірі - халықтың ежелден келе жатқан өнегесі - суырып салма ақындық жолы арқылы.

Осы тұрғыда Мүсірепов былай дейді: «Абай - қазақ халқының поэзиясын, тілін, жан-жақты көркем өнерін оң жолға түсірген, тарихи еңбегі бар асқан дана, Ұлы ұстаз, қазақ халқының ойын өсіру, сезімін тереңдету, ар-намыс, адамгершілік қасиеттерін шыңдау осы ұстазымыздың қолынан етті. Қазақ ақын-жазушыларының ана сүті мен қанына тараған деп айтарлық тәрбиесі Абайдан келеді» (Заман және әдебиет, 1982, 268-6.). Ғабиттің «Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны» деген зерттеуі оның Абай шығармалары туралы әр көзде жазған екі мақаласының біріктірілген нұсқасы. «Абай және орыс әдебиетінің классиктері» деген бірінші мақала алғаш рет «Социалистік Қазақстан» газетінің 1945 жылғы 21 тамызындағы санында, онан соң «Ленин туы» газетінің 1945 жылғы 5 қыркүйектегі санында жарияланды. «Үлкен сарынның ақыны» деген атпен «Абай тағылымы» (1988) ұжымдық жинаққа енген. «Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны» атты екінші мақала алғаш рет «Социалистік Қазақстан» газетінің 1954 жылғы 27 мамырдағы санында, «Әдебиет және искусство» журналының сол жылғы санында және «Коммунизм туы» газетінің 1954 жылғы 5 қыркүйектегі санында басылған, сондай-ақ 1954 ж. Алматыда шыққан «Абайдың өмірі мен творчествосы» атты мақалалар жинағына енген. Академик-жазушы өзінің осы екі мақаласын біріктіріп, «Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны» (1970) деген атпен шыққан «Суреткер парызы» атты мақалалар жинағына, бес томдық шығармалар жинағының тертінші томына (1975) енгізді. Кейін «Заман және әдебиет» (1982) атты әдебиет туралы ойлары мен толғаныстары жинақталған кітабында басылды. Мүсірепов бұл мақаласында Абай поэзиясындағы орыс классиктерінің шығармаларымен үндестік сипатын ғылыми терендікпен ашып берген. Ұлы Абайдың қазақтың жаңа әдебиетінің көш басшысы болуындағы заңдылықтардың тарам-тарам көп саласының бірі орыс әдебиетінің классик өнегелі үлгілерін жете игере білгенінде жатқандығын зерек оймен тани білген. Өмірден жалпы адамгершілік, Ұлы мағына іздеген Абай, өмір жұмбақтарына шешу айтар, алға бастар ойды орыстың Ұлы классиктерінен - А.С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Л. Н. Толстой, М. Е. Салтыков-Щедриннен тапқандығы, жай ғана табу емес солармен ой жарыстыра отырып, көркемдік деңгейге көтерілгендігі, қазақ әдебиетіне жаңа сапалық белгілер әкелгендігі пайымдалады.

Абай қазақ поэзиясына кіргізген толып жатқан түрлерге жан-жақты тоқталады. «Ауыз әдебиетке жақын жағдайдан есейген реалистік поэзияға бір-ақ қарғу - бұл революциялық адым!», - деп бағалайды автор Абайдың жаңашылдығын. Қазақтың жаңа реалистік поэзиясын қалыптастырып, өркендетіп әкетуге Абайға әрі Пушкин, әрі Лермонтов болуға тура келгендігін айта келіп, Мүсірепов орыс классиктері мен Абай шығармашылығындағы үндестікті былайша түсіндіреді. «Қазақ поэзиясына сатира Абаймен кірді. Абай сатирасының ту ізі Салтыков, Некрасовқа қабысып жатады. Реалист ақын Абай реалист Пушкинмен, кекті Абай кекті Лермонтовпен үндес. Алған тақырыбын суреттеуі, дүние сезінуі, әр өлеңнің өзіне тән екпіні, жылата алар мұңы, ширата алар кектілігі, орыс ха- лқының ұлы классиктерімен үндес келіп отырады. Абайда еліктеу де жоқ, «қарыз алу да жоқ, табыну да жоқ, поэзиясының орнын сол Пушкин, Лермонтовша ұғыну бар» (Заман және әдебиет, 1982, 272- б.). Абайда еліктеу жоқ, үндестік барын дәлелдейтін бірнеше өлеңді мысалға келтіреді. Абайдың «Жазы», «Қысы», Пушкин, Некрасовта көздесетін «Жаз» бен «Қыстарға» үндес екенін жан-жақты талдайды.

Пушкиннің «Ақыны» мен Абайдың «Ақын» дейтін өлеңін салыстырады. Екі Ұлы ақынның бірінен-біріне ауысқан бір ауыз сөз жоқтығына, бірақ бірдей сөз бар екеніне оқырманның көзін жеткізе тұжырымдайды. Ал «Жүрегім менің-қырық жамау...», «Алыстан сермеп...», «Қартайдық, қайғы ойладық...», «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...», «Көңлім қайтты достан да, дұшпаннан да...», «Ішім өлген, сыртым сау...»т. б. Өлеңдері арқылы Абайдың Лермонтовпен тоғысатын, Лермонтовша толғанатын, үндес келетін сипатына тоқталады. Абай мұрасының орыстың классикалық әдебиетіне қатысты тұстарын осылайша талдай келіп, Мүсірепов ақынның ерекше ұлы еңбегі - төменгі сатыда тұрған әдебиетті ең жоғарғы сатыға шыққан реалистік әдебиетке қосуында, революция Ұлы адымында деп бағалайды. Абайдың әдебиеттегі өсиеті - шындық, шеберлік, адам баласына ортақ гуманизм, еліңді, Отаныңды сүю деп саралайды. Абайдың озық ойының қайнар көздерінің қайда жатқаны айқындалады. Марғау заманда, қараңғылық жайлаған елдің қақ ортасында өмір кешкен Абайдың өз ортасынан оқшаулана биіктеп кетуіндегі, кең далада бірінен-бірі айнымай өтіп жатқан сұрықсыз да, серпінсіз өмір шеңберінен үзіліп оза шығуындағы заңдылықтарға талдау жасайды.

Абай әрі Ұлы, әрі ұлттық ақын деп түйіндейді. Өйткені Ұлы ақындардың орны, тарихи мәні бар өзгерістерге, туған елінің бір сатыдан бір саты жоғары өрлей беруіне қай көзде бастаушы, қай көзде қостаушы бола білгеніне байланысты екенін айта келіп, бұл тұрғыдан Абай көзқарастарында ұлы жазушы Лев Толстоймен сарындастық барлығын айтады. Абай да, Толстой да, ескірген заманды, озбырлықты, шен құмарлықты, патшалық құрылысты, оязды, азып бара жатқан жастарды т.б. сынайды. Абайдың өз заманына сәйкес идеялық бағыт-бағдар, ағартушылық күрес жолдарыноның «соқтықпалы, соқпақсыз» кешкен өмірімен байланыстыра отырып, прогрессивті озық тұлғасы туралы былайша баяндайды: «Шыққан ортасының, заманының қалың шытырман қайшылықтары мен қараңғылығына қарамастан, Абай өз дәуірінің прогресті ақыны екенін, қазақ халқының озық ойлы екенін көрсетіп кетті. Абай заманындағы қазақ халқының алдында тұрған тарихи сұрау - болашағының кіммен бірге екендігінде еді. Абай соған тура жауап беріп, «Орыс халқымен бірге!» деді. Абай осы әділ жауапты берді.

Орыстың революцияшыл-демократтарының Абай жүрегіне терең орнаған ойы оның осы жауабында деуіміз керек. «Дала өмірінің мешеу ескілікке қамалып, ұзақ қаңтарылып қалған кезінде Абай берген жалғыз жауап ел алдындағы тас кедергіні жұлып тастағанмен бірдей еді. Бұл — ең алдымен, даланың кертартпа феодалдарына қарсы, ғасырлар бойындағы әдеттерге қарсы ашық айтылған бұқара тілегі, ел тілегі» (Заман және әдебиет, 1982, 277-6 ). Абай поэзиясының көркемдік қуаты мен терең ойлы болмысын сөз еткенде, Мүсірепов оны ақын өлеңдеріндегі мазмұн мен тұрдің бірлігінде, тұтастық сипатында екенін нақты мысалдармен дәлелдеп береді. Абай өзінің ақындық арман жолында әлемдік әдебиет үлгілерінен сусындап, ғибрат алды, өнеге сіңірді десек, оның алғашқы кездескен поэзиялық мектебі ортағасыр- лық Шығыс екені белгілі. Алайда эволюция есу үстінде Абай батыс әдебиетін, оның ішінде орыстың реалистік поэзиясын өнеге тұтуы, мектеп етуге жөн сілтеуі, бұл сипат ақын шығармашылығында айқын көрінетіндігі жөнінде жан-жақты талданады. «Жол-жөнекей» атты жазбада «Қазақ әдебиетіне» басылған «Абайдың сенатқа жазған арызы» туралы ойларын ортаға салған. Тұңғыш рет басылып отырған Абайдың бұл арызы арқылы көп шындыққа көз жеткізуге болатын, талай қатенің бетін ашатын құнды материал екеніне баға береді.