Абай лексикасы

Лексика. Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.

Хан, уәзір, аламан, абыз, жылыс, тоғыс, наурыздама сөздері көбінесе Қара-сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер). Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де (шілдехана, үш тоғыз, қынаменде, ақшомшы, ықтырма, күзеу т. б.), кене киім-кешек, сауыт-сайман, қүрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, шақпақ, шөншік, дулыға, шарайна т. б.) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына улық, кіші сөзінің орнына кішік, тураның орнына туғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің кенеру дәрежесі қазіргі көздегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол кезеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге кетеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процесске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.

19 ғасырдың 2 жартысындағы қазақ қоғамы өміріндегі елеулі тарихи оқиғалардың бірі - ел билеу, әкімшілік, әлеуметтік құрылыс салаларындағы өзгерістер, жаңалықтар болса, Абай лирикасы осы өзгеріс - жаңалықтарды атайтын сөздерді молынан танытады. Олар қазақтың төл сөздері де, кірме сөздер де болып келеді. Мысалы, елбилеу, әкімшілік құрылысына қатысты болыс, старшын, жандарал, ояз, кандидат, сайлау, шар, тас, шабарман, атшабар, атқамінер, улық сияқты сөздер; заң, сот саласына қатысты заң, закүн, сот, содия, шариғат, куә, би, билік, жан беру, ант ішу, антқа салу, нттасу, айып, тоғыз, барымта, дуре, салауат, дау, даугер, теңдік, бітім, төре беру, жаза, шағым, арыз, арызшы, іс, қағаз, тергеу, кәтелөшке, түрме, дезнание, прошениө сияқты сөздер термин дәрежесіне кетеріліп, әдеби тіл нормасына айналады. Бұл ретте кейбір әлеуметтік ұғым атауларының мағынасы айқындалып, ішінара терминделу процессі Абай тілінде ерекше байқалады. Мысалы, жарлы менкедей сөздерінің ақын біріншісін сын есім ретінде жиірек қолданады да, сол көздегі әлеуметтік топ атауына кедей сөзін әлдеқайда жиі телиді. Сол сияқты байғұс сөзінің ертеректегі қоңсы, жалшы мағынасы солғындап, бұл сөз көбінесе «бейшара, мүсәпір» деген мағынадағы сын есім ретінде нормалана бастайды. Әрине, Абайда бір ұғымды бір ғана атаумен білдіру барлық жерде бұлжымай жүзеге асырылған жоқ, ейткені, сөздердің барлық айналуы - едәуір ұзақ тәжірибенің жемісі және жеке қаламгердің еңбегін емес, көптің еңбегін, әсіресе баспасөз сияқты көпшілікке ортақ жазба дүниелердің қызметін қажет ететін құбылыс. Осы себептен Абайда да кәсіп мағынасында кәсіп, өнер, харекет сөздері, еңбек мағынасында еңбек, бейнет, қызмет сөздері жарыса қолданылған және керісінше, бір сөз арқылы бірнеше мағынаны білдіру де орын алады. Мысалы, Абай тілінде ғылыми сөзі осы күнгі мағынасымен қатар, білім, оқу семантикасын да қамти қолданылған. Өз тұсындағы қазақ қоғамының экономикалық күй-қалпына, сауда-саттыққа қатысты Лирика тобын өзінің кең тақырыпты шығармаларында молынан пайдаланып, мұнда да өмір суретін беретін сөздік қазынасын жасайды. Жалпы әдеби тілде, оның ішінде Абай тілінде базар, сауда, мәліш сауда, саудагер, бұл (пул), өсім, өсімқор, табыс, пайда табу, зиян шегу, несие, қарыз, борыш сөздерінің көпшілігі қазақ даласына келген жаңа ұғымдардың атаулары ретінде тұрақтала бастайды.

Оқу ағарту терминдері

Абай шығармалары тақырыптарының бірі оқу-ағарту, білім-ғылым, мораль жайы болғандықтан, осы салаға қатысты Лирика тобы ақын тілінде молынан кездеседі. Бұл реттегі Абай тілінің ерекшелігі, біріншіден, ол бірқатар сөздерді ете жиі қолданып, олардан туынды тұлғалар жасап, белсенді қорға айналдырған. Мысалы, білім сөзін 30-дан аса рет қолданып, одан білімді, білімсіз, білімділік, білімсіздік деген туынды сөздер мен білім-ғылым, ғылым-білім деген қос сөз тұлғаларын жасаған. Ал, ғылым сөзін Абай 100-ден аса рет пайдаланып, оны осы күнгі орысша наука деген үғымнан гөрі білім, оқу сөздерінің баламасы ретінде алған. Мысалы, «Хатта қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберіп, жақсы дін танырлық қылып үйретсе» дегендегі мұсылман - мұсылманша оқу. «Балаңа орыстың ғылымын үйрет» дегендегі Абайдың айтпағы - орысша оқыту. Сондықтан Абай тілінде ғана қолданылған ғылым табу, ғылым оқу, ғылым іздеу тіркестері білім алу деген мағынада келеді. Сөйтіп, Абай лирикасы 19ғ-дың 2 жартысындағы қазақ әдеби тілінің тақырыптық серияларға қатысты саласының байлығы мен барын, өзгерісі мен жаңалығын танытатын айнасы іспетті болды. Абай шығармашылығының дені поэзия болғанымен, оның жырлаған тақырыптарына орай және ақын жаңашылдығы мен шеберлігіне қарай өлеңдер тілінің өзінде де әлеуметтік терминология мен экономика, саясат, оқу-ағарту, мәдениет салаларына қатысты сөздер кең орын алған. Лириканың бұл топтарын мол қамтуына Абайдың проза жанрына баруы да септігін тигізген.

Араб және парсы ықпалы

Абай тілі лирикасының келесі қабаттары - араб және парсы сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты Отыз сегізінші сөзі мен қазақ оқырмандарына иман деген - алла табарақа уатағаланың... жарлығы- на... мойын сұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда философия мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды. Мысалы, саниғ (өндіруші, жасаушы), салахият (жарамдылық), сәмиғ (тыңдаушы), тахмин (болжау, бағалау), хасил (нәтиже) т. б. Тіпті кейде арабша тұтас тіркестерді қолданады (иман тақлиди, жәлиб мәнфағат, уәфқи музаррат т. б.). Бұл қолданыстар стильдік мақсатты көздеген. Шығыс сөздерін пайдалануда Абай ұстаған бір бағыт - сол кезде айтылуы мен жазылуы жағынан қалыптасып болмаған сөздер қатарының әрқайсысына дербес мағына төлу әдісі. Мысалы, Абай ғашық - асық, ғаділет - әділет, харекет - әрекет, хакім - әкім, қайла - айла сияқты жарыспалы варианттардың әрбір сыңарын жеке-жеке мағынада жұмсайды. Олар өлең техникасының талабын да (Мысалы, «Сорлы асық сағынса да, сарғайса да» деген жолда ғашық сыңарын қолданса, өлеңнің буын саны тура келмес еді), мағына саралау мақсатын да («Ғаділетті жүректің әділетін бұзыппын»; «Қылыпжүрген өнері әрекеті - харекет»), стильдік мақсаттарды да (Мысалы, Отыз сегізінші сөзінде араб сөздерін төл нұсқада жазу: ғадалат, сифат, раст, хисап, харіф т. б.) етейді. Сөйтіп Абай шығыс сөздерін қазақ Лирикасын байытатын бірден-бір жалғыз және ең басты көз деп есептемеседе, қазақ әдебитінің лексикалық нормасында бұрыннан еніп, қалыптасқан араб-парсы сөздерінің мол қорының болуын құптаған, олардың қолданысын құбылтып, поэтик тіл айналымын қатыстыру, мағыналарын не тарылтып, терминге айналдыру (Мысалы, насихат, хат, кедей сөздері) не кеңітіп, полисемияға - көп мағыналы сөзге айналдыру (Мысалы, өнер, қызмет, ғылым, харекет, сипат сөздері), олардан синонимдік қатар түзіп, семантикалық үстеме реңктер беру (харекет, әрекет, ғашық-асық, ғаділет - әділет, заман - замана) стильдік мақсатта қолдану принциптерін ұстаған. Абайдың араб-парсы сөздерін пайдалануында түркілік жазба әдеби дәстүрдің әсері де жоқ емес. Мысалы, бір қыдыру жиі қолданылып, өлең текстеріне де енген хикмет, ғибрат, сухбат, Һәмише сияқты сөздерді немесе 38-, 13-сөздерінде халық тіліне енбеген араб сөздерін, кейде тіпті тұтас тіркестерді молынан келтіруі тұркілік (шағатайлық) нормаға үндеседі. Бұл Абайдың кітаби тіл дәстүріне қүбыжық ретінде емес, белгілі бір стильдік қүрал ретінде қарағанын танытады.

Орыс сөздері

Абай Лирикасының келесі қабаты - орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебу бағыты жағынан басым тұседі. Бұл бағытқа себепкер, ең алдымен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономикалық күй-қалпы болса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипатта дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сейлеу тәжірибесінен емес, тікелей орыс әдеби тілінен алды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс таналып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: болыс, кандидат, ояз, сияз, старшын, майыр, шен, партия, сот, шар, закун, закуншік, кателешке, бодан, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (сауда), аршепке, барабан, зауыт, машине. Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін біртоп орыс сөздері бар. Олар адвокат, доктор, губернатор, началь- ник, визит, монастырь, ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребе, прошение, дезнание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет дегензат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват деген сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся деген етістіктер. Бұлар қолданылу мақсаты, тексте кездесу жиілігі жағынан біркелкі емес: басым тобы (адвокат, визит, монастырь, ладан, картечь, химия, трагедия, фабрик, электр т. б.) қазақша сөздермен беру мұмкіншілігі жоқ болғандықтан пайдаланылғандар, енді бір шағын тобы (образование, назначение, дезнание, посредник, прошение) қазақша баламасы бола тұра да, осы ұғымдардың орысша «исін» сақтау үшін стильдік мақсатпен әдейі қолданылғандар. Ал здравомыслящий, коренной, оязной, счет деген орысша түлғадағы сын есімдер мен занимайся прямотой тәрізді тіркесінің қолданысы да стильдік мақсат көздейді. Бұл сөздер Абайдың орысша оқып жүрген шәкірттерге арналған өлеңінде жұмсалған. Пошел, гуляттау, білетке сияқты сатиралық бояуы бар осы сөздерін Абай образ үшін қолданған. Орыс тілі элементтерінің тағы бір ете шағын тобы - штамп қыстырмалар. Арабша тұтас сейлем тіркестерді қолданғаны сияқты, Абай прозасының тілінде бірді-екілі орысша күрделі атауларды сол күйінде келтіреді. Олар: подвижный элемент, сила притягательного, однородного, впечатлительность сердца. Бұл ақын шығармаларын жазу үстінде орыс тіліндегі әдебиетті пайдаланғандығын танытады және бұларды аудармай алуының себептері, біріншіден, қазақша философиялық ғылыми терминдердің оларды жасау тәжірибесінің ол көзде жоқтығы, екіншіден, осы ұғымдарды бұрмаламай, шатастырмай атау ниетінің болуы, ұғымның атауын орыс тілінде ала отырып, әрі қарай осы ұғымның мәнін қазақшалап түсіндіреді. Бұл - қазақ әдеби тілінде бұрын-соңды болмаған соны тәсіл, Абай қолтаңбасы. Орыс тілі арқылы интернационалдық сөздерді ішінара қабылдау принципінің алғашқы нышандары Абайдан басталған. Мысалы, такт, трагедия, элемент, визит, химия тәрізді атаулармен қатар сол тұстағы қазақтың әдеби тілінде орын ала бастаған партия, кандидат, губернатор, генерал, доктор, фабрика, электр, миллион сияқты халықаралық қор элементтерін қолдануды Абай батыл қостаған. Бұларды пайдаланудың мотивтері мен орындарын кеңейткен. Сөйтіп, Абай лирикасындағы орыс сөздерінің қолданысы - қазақтың жаңа жазба тілінің даму барысында орын тепкен бағыттардың бірі. Бұл бағытты ұстап, әрі қарай жылжытуда Абайдың көздеген мақсаттары мен ұстаған принциптері мынадай: 1) орыс сөздерін өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени өміріне енген жаңа құбылыстарды, заттарды, ұғымдарды айырып атау мақсатымен қабылдау; 2) әзірге қазақ қауымына бейтаныс болса да, аударуға болмайтын ұғым, зат, құбылыс атауларын орыс тіліндегі түрінде беру; 3) орыс сөздерін образ жасау, әңгіме барысын белгілі бір оқырманға бағыштау сияқты стилдік мақсатта пайдалану. Бұл мотив, принциптер де жаңа жазба әдеби тіл дамуында Абай қаламына ғана тән жатсын бай қабылданған соны құбылыстар.