Адыгейлер

Адыгейлер (өз атауы — адыгтар) — Ресейдің оңтүстігіндегі халықтардың бірі. Олар негізінен Адыгеяда, Краснодар өлкесінде, Қабарда-Балқарияда, Қарашай-Шеркесияда, ішінара АҚШ пен Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Саны 124 835 адам.

Адыгейлер
адыге
Бүкіл халықтың саны
111 471 (2020)
Ең көп таралған аймақтар
Ресей
Тілдері
адыгей тілі
Діні
суннизм
Этникалық топтары
абадзехтер, бесленеевтер, бжедугтер, егер-укаевтар, мамхегтер, махошейлер, натухайцтлар, гемиргоевтар, хатукаевтар, шапсуғтар.

Субэтникалық топтары

Абадзехтер, бесленеевтер, бжедугтер, егер-укаевтар, мамхегтер, махошейлер, натухайцтлар, гемиргоевтар, хатукаевтар, шапсуғтар.

Эндоэтнонимі

Орысша - «Адыгейцы»; ағылшынша - «Adygeis»; осетинше - «Адыгъе»; аварша - «Адыгеял»; лезгинше - «Адигъар»; арабша - «أديغة»; түрікше - «Adigeler»; курдша - «Adîgey»; украинша - «Адиги».

Этнонимі

1926 жылғы КСРО халық санағында этнолингвистикалық критерий қолданылды. Барлық кабардиндіктерді (Кабардта, Қазіргі Қарашай-Черкесияда және Адыгеяда) кабардиндіктер, ал Кавказдағы қалған черкес топтарын черкестер жазды.
1939 жылғы санақ аумақтық критерийге көшуді белгіледі. Кабардиндіктер тек Кабарда халқын қайта жазады, ал қалған Кавказдың черкес халқын (оның ішінде Кабардино-Балқар АССР аумағында тұрмайтын этникалық кабардиндіктерді) адыгейлер қайта жазады. Бұл черкес этнонимінің "адыгейлер"түріндегі алғашқы көрінісі. 1939 жылғы санақта "адыгейлер" сөзі кейінгі санақтарға қарағанда черкес этносының едәуір кең бөлігін білдірді.

Нәсілі

Олар негізінен үлкен европеоид нәсілінің Балқан-кавказ нәсілінің әртүрлі түрлеріне жатады.

Сырт келбеті

Кейбір өкілдерінде кавказ типінің ерекшеліктері бар. Адыгей халқының сыртқы түрінің ерекше белгілеріне мыналар жатады:

• орташа немесе биік бойы;
• ерлерде кең иықтары бар мығым денесі;
• әйелдерде жіңішке белі бар дене бітімі;
• қара қоңыр немесе қара түсті тығыз шаш;
• көзінің қара түсі;
• шаштың айтарлықтай ұзындығы;
• жоғары тік мұрыны.

Тілі

Адыгей тілі орыс тілімен бірге Адыгея Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады. Кавказ соғысынан кейін Адыге халқының қоныстануы орыстармен белсенді араласуға жол бермеді, бұл ықшам тұратын аудандарда тілдің сақталуына ықпал етті. Республика астанасы Майкопта және ірі облыс орталықтарында орыстар басым. Адыге тілі бірнеше мектептерде және Адыге мемлекеттік университетінде оқу тілі болып табылады, сонымен қатар ол пән ретінде оқытылады және бұқаралық ақпарат құралдарына ұсынылған. Осыған қарамастан, ЮНЕСКО адыге тілін «осал» санатқа жатқызады: оны жас ұрпақ сөйлегенімен, функционалдық саласы күнделікті қарым-қатынаспен шектелген, тіпті ауылдарда адыге тілі біртіндеп орыс тілімен ығыстырылуда.

XIX–XX - ғасырларда араб, латын және орыс тілдерінде адыге тілі үшін жазбаша тіл жасауға бірнеше әрекет жасалды. 1938 жылдан бастап кирилл әліпбиі қолданылып келеді.

Жазуы

1930 жылдардың екінші жартысында КСРО-да жазуларды кирилизациялау процесі басталды. Осы процесте 1937 жылы Н.Ф.Яковлев пен Д.А.Ашхамаф кириллица негізіндегі жаңа адыге алфавитін құрастырып, оны көп ұзамай Адыгей өлкелік комитеті бекітті. Қазіргі адыгей әліпбиі кириллицаға негізделген және 64 әріптен тұрады:
Аа Бб Вв Гг Гугу Гъгъ Гъугъу Дд Дждж Джъджъ Дздз Дзудзу Ее Ёё Жж Жъжъ Жъужъу Жьжь Зз Ии Йй Кк Куку Къкъ Къукъу Кlкl Кlукlу Лл Лълъ Лlлl Мм Нн Оо Пп Пlпl Пlупlу Рр Сс Тт Тlтl Тlутlу Уу Фф Хх Хъхъ Хъухъу Хьхь Цц Цlцl Чч Чlчl Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя l lУlу

Діні

Адыг дінінің маңызды элементі-ата-баба рухына табыну. Ата-бабалар өздерінің жердегі мұрагерлерін қадағалап, оларды бағалайды және жазалайды. Сондықтан адамның жердегі тіршілігінің міндеті-рухты жетілдіру — ар-намысты сақтау (Напе), жанашырлық таныту (Гущлэгю), өтеусіз көмек көрсету (Псапе), бұл жауынгердің ерлігімен, батылдығымен бірге өлгеннен кейін адамның жанына ата-баба жанына таза ар-ұжданмен қосылуға мүмкіндік береді (Напе Хужкл).
Қазіргі уақытта, 2012 жылғы мәліметтер бойынша, дәстүрлі адыге дінін республика халқының шамамен 1% ұстанады.

XVI ғасырға дейін адыг тайпаларының діни өкілдіктерінде христиандық пен халықтық нанымдар басым болды, бірақ содан кейін бәрі өзгерді...
Мұсылман діні XV-XVI ғасырларда Осман империясы кезінен бастап черкестердің жеріне белсенді түрде ене бастады. Сол жылдары мұсылман түріктер Қара теңіздің айналасындағы барлық жерлерді өзіне бағындырып, оны өзінің «ішкі көліне» айналдырды.

Адыге тайпаларынан исламды алғаш қабылдағандар Қара теңіз және Азов жағалауларының тұрғындары болды. Солтүстік Кавказдың далалары мен тау бөктерінде исламды екінші болып қабылдаған черкестер болды. Ал соңғылары Солтүстік-Батыс Кавказдың ең биік таулы жерлерін алып жатқан убыхтар, шапсуғтар және абадзехтер болды.

ХІХ ғасырдың басында адыг халықтарының басым көпшілігі ислам дінін ұстанушылар болды.

Қоныстану аймағы және халқы

Кеңес Одағы құрылғаннан бастап адыгейлер қабардалар мен черкестермен бірге жеке халық болып есептеле бастады. 2010 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша Ресей Федерациясының аумағында өздерін Адыгейлер деп санайтын 123 мыңға жуық адам тұрады. Оның 110 мыңға жуығы Адыгея Республикасының аумағында, ал қалған 13 мыңы Краснодар өлкесінде (негізінен Қара теңіздің жағалауында) тұрады. 2010 жылға арналған санақ бойынша аудандар бойынша адыгейлердің үлесі:

Муниципалитет	%
Адыгейск	78,8
Теучеж ауданы	68,9
Шовген ауданы	62,9
Кошехабль ауданы	50,6
Тахтамукай ауданы	32
Майкоп қаласы	16,5
Қызыл гвардия ауданы	16,1
Адыгея	25,2

Ұлы Отан соғысы кезіндегі черкестердің геноциді бұл халықтың Кеңес Одағының шекарасынан тысқары жерлерге айтарлықтай қоныс аударуына әкелді. Бүгінгі таңда бұл этнос өкілдерінің айтарлықтай саны әртүрлі елдерде тұрады. Ең көп тараған мемлекеттер: Түркия – шамамен 3 миллион адам, Сирия – 60 мыңға жуық, Иордания – 40 мың адам, Германия – 30 мың адам. Сондай-ақ АҚШ-та, Израильде, Болгарияда әртүрлі бағалаулар бойынша екі мыңнан үш мыңға дейін адыгейлер тұрады, дегенмен ресми деректер шындықтан айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін. 2020 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 111 471 адыгейлер болды.

Тарихы

Ежелгі уақытта Адыгей тайпалары Солтүстік Кавказдың батыс бөлігінде, Кубань мен Қара теңіз аймағында өмір сүрген. Кубань тайпаларын әдетте ежелгі авторлар меоттардың жалпы атауымен, ал Қара теңіз тайпаларын, әдетте, өз атауларымен атаған.

Адыгтардың Ресей әскери бекінісіне соққы беруі

Шамамен V ғасырда күшейген зихтер 10 ғасырға дейін созылған адыг тайпаларының одағын басқарды, ал зих атауы адыгтердің басқа тайпалық атаулар ығыстырды. Орыс жылнамаларында 10 ғасырдан бастап черкестерді касогтар, ал шығыс (араб және парсы тіліндегі) деректерде кашақтар, кешектер («к-ш-к») деп атаған. Монғол шапқыншылығынан бастап черкес деген атау тарады, дегенмен батыс әдебиетінде кейде «зихи» термині сақталған. 13-14 ғасырларда черкестердің бір бөлігі Шығысқа қарай – Терек өзенінің бассейнінде, бұрын аландар өмір сүрген, моңғолдардың шапқыншылығы кезінде жойылып, ішінара тауларға ығыстырылған, орнында қалғандары черкестермен араласып кетті.

Олар жеке халық болып бөлініп шыққан соң, Кавказ жағалауы мен Кубань бассейнінде Адыгейлер ұлты қалыптаса бастайды. 16 ғасырда Ресейдің қол астына кірді. 1922 жылы Адыгей (Черкес) автономиялы облысы құрылып, ол 1928 ж. Адыгей автономиялы облысы деп аталды. 1937 жылдан Краснодар өлкесінің құрамында болып, 1990 жылы одан бөлініп шықты. 1992 жылы наурызда Адыгей республикасы құрылды.

Кәсібі

Орта ғасырлардан бастап адыгейлер егіншілікпен және отырықшы мал шаруашылығымен айналысады. Тары, арпа, жүгері, бидай өсірілді, бау-бақша, жүзім өсірумен айналысты. Адыгейлер ірі және ұсақ мал өсірді, жылқы шаруашылығына үлкен мән берді. Жақын маңдағы жайылымдар мен шабындықтардың жетіспеушілігі болған жоқ, малды жылу мен қан соратын жәндіктерден қорғау үшін тек мамыр айының соңынан қазан айының басына дейін тау етегіне айдап әкетті. Жеке учаскелерде тары, пияз, сарымсақ, бұрыш өсірілді.

XIX ғасырда олар бидай, жүгері, ХХ ғасырда – күріш, темекі, күнбағыс, қызанақ өсіре бастады. Жеміс ағаштары да өсірілді. Ара шаруашылығы дамыды, басында омарташылық, XIX ғасырдың екінші жартысында ара ұялары пайда бола бастады. Үйде қолөнер қару-жарақ, белбеулер, әбзелдер, тас пен ағаш оюлары, әйелдер Иіріп, тоқып, алтын және күміс тігумен айналысты.

Тұрмыстық қолөнерге тоқу, тоқымашылық, былғары және илеу, тас және ағаш ою, алтын және күміс кестелер жатады. Үйде қоға шөбінен әр алуан бұйымдар, жайнамаз кілемше, сөмкелер т.б. тоқиды.

Тұрмыс салты

Дәстүрлі мәдениеті Кабардин мәдениетіне жақын. Көршілес қауымдастықтар мен патронимиялар (бауырластық деп аталады) арасындағы байланыстар дамыды. Таулы аймақтарда адыгейлер ұзақ уақыт бойы үлкен отбасыларды сақталды. Отбасылық қауымнан басқа адыгейлердің шағын (жеке) отбасы да болды. Ол ата-аналар мен балалардан тұрды. 19 ғасырдың бірінші жартысында шағын отбасының орташа саны 5-тен 8 адамға дейін болды. Отағасы – ер адам, бірақ барлық қарт адамдар беделге ие. Тіпті неке мәселесінде де басымдылық ағаларында қалды. Кіші ұлдары үлкен ағасы жар таңдамайынша үйлене алмайды. Адыгей халқы дәстүрлі қалыңдық құнын, мал түрінде төлеуді жөн көрген.

Адыгейлердің көптеген ежелгі әдет-ғұрыптар бүгінге дейін бар. Егер біреу көршілерінен немесе туыстарынан көмек сұраса, олар міндетті түрде көмекке келуі керек. Адыгейлердің қонақжайлылық дәстүрлері қалыптасқан. Қонақтар ең жақсы тағамдардан дәм татады, ең жақсы орын беріледі.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Адыгейлердің елді мекендері бекініссіз ауылдардан құралды. Адыгей ауылдарында ұсталар мен базарлар болды, су диірмендері салынды. Тау бөктеріндегі және таудағы ауылдар жазықтағы ауылдардан ерекшеленді. Олар қарапайым елді мекендер сияқты емес және өзендердің бойында бір-бірінен айтарлықтай қашықтықта орналасқан, мұндай ауылдар кейде бірнеше шақырымға созылып жатты.
Адыгей иелігінің ортасында әдетте иесінің баспанасы болды. Үйленген ұлдарға жеке кіреберісі бар бөлек үйлер салынды, қосымша оқшауланған бөлмелер қосылды. Қонақтарды қабылдауға арналған үйде, қонақ бөлмесі болды. Аула төңірегінде, әдетте, қоршаудың жанында әртүрлі шаруашылық құрылыстары (астық қоралары, тауық қоралары, т.б.) болған. Жылқы мен малға жеке аула салынды.
Бастапқыда үйлері балшықпен сыланған, тоқыма қабырғалардан тұрған бір бөлмелі болды, ол бір уақытта жатын бөлме, ас үй қызметін атқарды. Кейіндеу екі бөлмелі үйлер салынады. Үй іргетассыз салынған. Қабырғалары екі жағы сабан аралас балшықпен қапталған, төбелері қамыспен немесе сабанмен жабылды. Кейбір жерлерде тау адыгейлері ағаш үйлер тұрғызған.
Тұрғын үйде ошақ болған. Ошақтағы от бөлмені қыздырып, оған тамақ пісірілді. Адыгейлер үйінің ішкі безендірілуі қарапайым болды. Үйде жастықтары бар төсеніштермен, орындықтармен және аласа дивандар болды. Үш аяқты шағын үстелдер кез келген үйдің керек-жарағы болды. Қабырғаларға ашық шкафтар ілінген. Олардың ішінде пышақтар, қасықтар және басқа да ас үй ыдыстары болған. Жергілікті шеберлер қолжуғыштарды (құмғандар), қазандар, кеселер, табақтар және басқа да көптеген тұрмыстық бұйымдар жасаған.

Ерлер мен әйелдерге арналған дәстүрлі Адыгей киімдері.

Дәстүрлі киімдері

Адыгей ұлттық киімі әртүрлі элементтерден тұрады және Солтүстік Кавказ халықтарының киім үлгісі мен кескінінің тән, жалпы белгілерін қамтиды. Бұл табиғи-климаттық жағдайлардың, шаруашылық пен тұрмыстық өмірдің, әскерилендірілген өмір салтының, кәсіптің ұқсастығымен түсіндірілді. Адыгей киімдері күнделікті және мерекелік болып екіге бөлінді. Ол ою-өрнектің өзіндік ерекшелігімен, түс гаммасымен және таңбалармен ерекшеленді.
Адыгей әйелдерінің костюмі әшекейлерге, кестелерге және ашық түсті маталардан жасалған әрлеуге бай болды. Оған мыналар кірді: сыртқы көйлек - сае, төменгі көйлек - джане, қысқа кафтан - киекий, қалпақ - паио, оған тағылатын орамал - шъхьатехъу, белбеу - бгырыпх, ал аяқтарына етік - цокъэхъурай киді. Сае - көк, қою жасыл, қара, қоңыр, қою қызыл түсті барқыттан немесе жібектен тігілген, жеңі ұзын, белі кесілген, алдыңғы жағында саңылаулары бар көйлек. Әйелдердің бас киімдері орамал мен қалпақ болды. Қыздар мен тұрмысқа шыққан әйелдер орамал тақса, қыздар «алтын қалпақ» («dysh’e paIo») киді. Үйленген әйелдер де оларды бірінші баласы туылғанға дейін киген. Әйел костюмінің міндетті элементі белбеу (bgyryph) болды. Ол былғарыдан жасалған (ені 3-4 см), кестеленген және алтын жалатылған күміс немесе металл ілмесі бар.
Ерлердің киімі - черкес пальто, бешмет, шалбар, қалпақ, папаха, башлық, күміс жиынтықты белдік, қанжар, леггинс, бурка. Черкеска - ақ, ашық сұр, көк түсті жұқа тығыз жүннен жасалған мерекеге арналған. Күнделікті өмірде қара түсті черкеска басым болды. Кеудеге 16-дан 24-ке дейін патрон тігілген, олар күміс оқамен қапталған, астында екі бүйір қалта және белден төмен тағы екі қалта бар. Тар былғары белбеу ерлер костюмінің қажетті бөлігі болып табылады. Белдікке қанжар ілінеді, оның қабығы мен сабы алтын жалатылып безендірілген.
Тар былғары белбеу - бұл ерлер костюмінің қажетті бөлігі. Қанжар белбеуге бекітіледі,оның қабығы мен сабы алтын жалатылған және соғылған. Ерлерге арналған аяқ киім сафьян етіктерінен тұрды - жазда сафьян, қыста киізден жасалған гетра - лъай.

Дәстүрлі тағамдары

Адыгей дастарханында әрқашан ет мол болды. Бұл халық тауық пен қой етіне басымдық береді. Тауықтың немесе қой етінің қай бөлігін беретіні өте маңызды, мысалы, тауықтың ең жақсы бөлігі - қанат, ал қойдың ең жақсы бөлігі - құйрық.
Ең көп таралған тауық еті, бұл четлибж - үй тауығы мен тарыдан қант, сарымсақ, сорпа, сары май, тұз және бұрыш қосылып қуырылған. Қой етінен жасалған тағамдар - лилибж деп аталады. Тағы бір дәмді тағамы - щипс. Ол бидай ұны (немесе тары), сары май, пияз және дәмдеуіштер қосылған сорпадан дайындалады. Тұздық етпен бірге жүгері (мамалыга) немесе бидай ботқасымен (паста) беріледі.
Адыгейлер сиыр сүтінен дәмді ірімшік – куаэ жасайды. Оның құрамында кальций көп және іс жүзінде тұз жоқ. Адыгей ірімшігінен түрлі тағамдар – кояж (пияз және қызыл болгар бұрышы қосылған қуырылған ірімшік), губбат (ірімшік қосылған қатпарлы бәліш), халюж (ірімшік қосылған чебурек) дайындалады. Адыгейлер тек жүзім шарабы ішеді (санэ). Әрбір жанұяда бұл сусынды дайындаудың өзіндік ерекшеліктері бар.

Фольклоры

Адыгейлердің фольклоры нарт эпосынан бастау алып, жыр, ертегі, мақал-мәтел, жұмбақ, тіл бұрмалау, тақпақ сияқты формаларды қамтиды. Адыгейлердің ғұрыптық фольклоры бұл отбасылық оқиғаларға арналған әндер. Еңбек жырлары адыгей ата-бабаларының өмір салты мен шығармашылығының ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл егіншілер мен шопандардың әндері, ұсталық пен тоқымашылық туралы жырлар, малшылар мен диірменшілердің әндері. Тарихи адыгей жырларында өлке тарихының эпизодтарын, сондай-ақ Кавказды жаулап алу кезіндегі күрес кезеңін анық байқауға болады.
Адыгей ертегілері ерекше және қызықты, оларды жұмбақ ертегілер, мифтік ертегілер, жануарлар туралы ертегілер және құқықтық тәрбиелік ертегілер деп бөлуге болады. Бұл ертегілердегі жануарлар ойлау, сөйлеу және әдетте адамдар сияқты өмір сүру қабілетімен дарынды. Олардың барлығы жеңіл күштердің қараңғы күштермен күресі туралы және үлкен адамгершілік мәні бар. Ертегілерінің құндылығы оларда жақсылықтың зұлымдықты жеңуінде.
Ертегі-жұмбақтардың түрі ерекше, әсіресе, олардың мақал-мәтелдері көркем, көлемді. Олар әрқашан адамдардың мінез-құлқын, моральдық қасиеттерін орынды көрсетеді және көбінесе афористік және метафоралық сипатта болады. Музыкалық аспаптары: ішекті шичепшин, апепшин, камыль немесе бжами, пхачич. 19 ғасырдан гармон тараған.

Адыгей халқының қазіргі жағдайы

Қазіргі уақытта адыгейлердің негізгі шоғырланған жері Адыгея Республикасы болып табылады. Мұндағы адыгейлер халықтың басым бөлігін құрайды және өлкенің автохонды халқы болып табылады. Олар әртүрлі қызмет салаларында, соның ішінде мәдени, саяси және ғылыми салаларда жұмыс жасайды. Адыгей халқының қазіргі заманғы таралуы олардың қазіргі қоғамда этникалық және мәдени бірегейлігінің сақталғанын көрсетеді. Адыгей халқы Ресей өміріне белсенді түрде қатысуда және елдің әр түрлі қызмет салаларын дамытуға үлес қосуда.

Адыгей халқының бай тарихы мен мәдениеті бар, олар оны ұрпақтан-ұрпаққа мұқият қалдыруда. Жергілікті тұрғындардың күш-жігерімен ұлттық салт-дәстүрлер, тіл мен әдет-ғұрыптар сақталды, бұл Адыгей халқына өздерінің бірегейлігін сақтауға мүмкіндік береді.

Адыгей халқының негізгі кәсібі – егіншілік. Олар астық, көкөніс, жеміс-жидек өсірумен қатар, мал өсірумен де айналысады. Аймақтың қолайлы климаттық жағдайларының арқасында адыгейліктер ауыл шаруашылығын табысты дамытып, экологиялық таза өнім жасауда.

Адыгей мәдениетін сақтау мен дамытуда ұлттық мұраны сақтауға және насихаттауға бағытталған түрлі іс-шараларды өткізетін, жергілікті білім беру және мәдени мекемелер маңызды рөл атқарады.

Қазақстандағы адыгейлер

Қазақстанда адыгей диаспорасының пайда болуы соғыс алдындағы және соғыс жылдарындағы халықтарды күштеп қоныс аударумен байланысты. Қазақстандағы адыгей диаспорасы санының динамикасы:

• 1970 ж. - 221 адам;
• 1979 ж. - 221 адам;
• 1989 ж. - 289 адам;
• 1999 ж. - 130 адам;
• 2009 ж. - 87 адам.

Танымал тұлғалар

• Мұхадин Исмаилұлы Кишев - кеңестік, ресейлік және испандық суретші;
• Әли Асхадұлы Шогенцуков - қабарда поэзиясының негізін салушы, ақын;
• Мұхамед Борисұлы Шиков - кикбоксингтен спорт шебері және 2002 жылғы әлем чемпионы;
• Соня Сахагериевна Шериева - биші, РСФСР еңбек сіңірген әртісі, ҚБАССР еңбек сіңірген әртісі;
• Билял Валерьевич Махов - балуан (еркін күрес), Олимпиада чемпионы, үш дүркін әлем және Еуропа чемпионы;
• Қажы-Нотау Шерелтук – араб графикасына негізделген грамматиканы жасаушы.

Бейнетаспалар

• https://yandex.kz/video/preview/12238690491645940621 АДЫГТАР КІМ? АДЫГЕЙЛЕР
• https://yandex.kz/video/preview/14673681276791333838 Адыгейлер кімдер?
• https://yandex.kz/video/preview/5537120987706124936 Адыгей халқы (деректі фильм)
• https://yandex.kz/video/preview/17705323671144952753 Адыгей халқы. Ресей халықтары. Кавказ халықтары.
• https://yandex.kz/video/preview/1840245699983300442 Адыгейлер кімдер
• https://yandex.kz/video/preview/10165959436423675428 Адыгейлер