Айдар (шаш)

Айдар - төбесінің орайындағы тумысынан алынбаған бір шоқ қарын шашы арнайы қалдырылады. Айдар - айбардың және күш-қуаттың белгісі. Баяғы кезде перзент көрмей зарығып жүріп, аяқ астынан ұлды болса, оның төбесіне бір шоқ шаш қойып, оған маржан-моншақ араластырып өріп қоятын салт болды. Кейбір хан ұрпақтары мен байманаптар да жақсы көрген ұлдарының төбелеріне айдар қойды. Айдарлы ұлың, тұлымды қызың бар ма деген фразеологизм осыны аңғартады. Құлдың, күңнің балаларына айдар қойғызбаған. Бұл дәстүрдің де өзіндік мәні бар. Төбесінде айдары бар балаларға үлкен кісілер ерекше назар аударып, ондай бөгенайы бар перзенттерге сүйіспеншілікпен қарай, көрген жерде қастарына шақырып аты-жөнін сұрап, ықылас-баталарын беріп отырады. Жасының ұзақ, денінің сау болуын тілейді. Сонымен, айдарды балаларға «осы балам ел-жұрттың қолдап-қорғауына, үміт-тілегіне ие болса екен» деген жақсы ниетпен ырымдап қояды. Айдар қою түркі, мажарстан қыпшақтары, моңғол, қытай, маньчжур, қалмақ, украин және т.б. халықтарға да тән салт. Қазақтың халық ауыз әдебиетінде айдарлы (ұл), тұлымды (қыз), алтын айдар, шоқ белбеу т.б. фразеологиялық тіркестер жиі кездесуі бұл салттың этномәдени өмірде кеңінен таралғанын көрсетеді. Айдардан немесе тұлымнан зорлап айыру оның иелерінің әуелгі әлеуметтік статусынан айырылғандығын, яғни қорланғандығын бейнелейді. «Тұлымдысын тұл қылды, айдарлысын құл қылды», - деп келетін батырлар жырларында көп кездесетін белгілі сөз орамдары жеңілген жақтың әуселесінің мүлдем әлсірегендігін білдіреді.

Халық айдарлы адам айбарлы көрінеді, оған тіл-көз тимейді деп есептеген. Қойылған айдарды бала жеті жасқа немесе он үш жасқа келгенше тіл-көздің сұғынан сақтайды деп алғызбаған. Халық дәстүрінде кейінгі кезде оң шекеге ерке, ерекше балаға тіл-көз тимесін, сұқтанаған адамның көзі айдарға түсіп алдансын деген сеніммен қояды. Айдар қойған баланың шашын сүндетке отырғызғанда ғана алады.