Айман — Шолпан (мақала)

«Айман — Шолпан» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы.

Әуезов «Айман — Шолпан» жырын терең зерттеп, әрі драма желісін пайдаланған. «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» деген көлемді зерттеуінде ол «Айман — Шолпанға» да сипаттама берген.

• Біріншіден, бұл дастанды шығарушының аты-жөні мәлім емес, жыр көп уақыт ел арасында ауызша айтылып, таралып келген. Демек шығарманың әуел бастағы нұсқасы екшеліп, өңделе түскен деген сөз.
• Екіншіден, «Айман — Шолпан» қаһармандарының кейбіреулері (Көтібар, Есетт. б.) тарихта белгілі адамдар болғанына қарағанда жырдың шығу межесі өткен ғасырдың орта тұсы деп шамалауға келеді.
• Үшіншіден, жырдың көркемдік кестесінде классикалық эпосқа тән әсірелеулер аз, оның есесіне қазақ елі тұрмысының реалистік суреттері басым. Жырда қазақ қоғамының ішіндегі бірсыпыра қайшылықтар көрініс береді. Соның бірі - ру шонжарлары арасындағы бақкүндестік, бәсекелестік. Маман бай мен Көтібар батырдың өзара ерегісі «Кім мықты» дейтін өркөкірек мінезден туады. Осы ерегіс үстінде «жеңген» Көтібар батырдың кейіннен өзі жар етпек болған Айманға қолы жетпей, күлкілі халге ұшырасуы жалаң батырлықтың дәурені өткенін аңғартады.

Жырда көтерілген тағы да бір күрделі нәрсе - әйел теңдігін, бас бостандығын құрметтеу мәселесіне саяды. Айманның өз басын және сіңлісі Шолпанды өктемдік зорлығынан құтқару жолындағы айла-әрекеттері дастанның тартыстық желісін құрайды. «Айман - Шолпанда» қаһармандардың мінез-құлқы, көңіл күйлері, өзара қарым-қатынасы нанымды бейнеленген. Ақырында Айманның Көтібар зорлығынан құтылуы қазақ қоғамында адам құқы туралы жаңа ұғымдар мен дүниетанымдардың бірте-бірте бел ала бастағанын байқатады. Басы қаһарлы, адуын басталған әрекеттердің ақыры бейбіт шешіммен аяқталады. Өзін алпауыт сезінген Көтібарлар жастар тағдырын баса-көктеп шешуге дәрменсіз екенін мойындайды. Жырда ақылды, сұлу қыз Айманның айлалы, парасатты әрекеттері сенімді ашылады, Айман бейнесі шыншыл, тартымды бейне болып шығады. Қара күшке сүйенген өжет Көтібар әрекеттері ерлік емес, есерлік екені мәлім болады. Дастандағы осы ахуалды суреткер Әуезов жақсы аңғарып, «Айман - Шолпан» фабуласының негізінде комедия жазды, ол шығармамен 1934 жылы қазақтың музыкалық театры өз сахнасының шымылдығын ашты.