Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов

Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов (12.12.1928 жылы туған, Қырғыз Республикасы Талас өңірі, Шекер ауылы - 10.06.2008 жылы,Нюрнберг қаласы,Германия) – жазушы, қоғам және мемлекет қайраткері. Қырғызстанның халық жазушысы, Қырғызстан Ғылым Академиясының, Еуропа Ғылым Академиясының академигі, Социалистік Еңбек Ері.

Айтматов Шыңғыс Төреқұлұлы
Айтматов Шыңғыс Төреқұлұлы,2003 жылғы сурет
Дүниеге келгені:	1928 ж. желтоқсанның 12 (1928—12—12) КСРО, Қырғыз АКСРі, Талас өңірі, Шекер ауылы
Қайтыс болғаны:	2008 маусым 10
Мансабы:	жазушы, қоғам және мемлекет қайраткері

Қырғыз елі арасындағы Найман тайпасының Қытай руының Шекер бұтағынан шыққан. «Аспалы көпір», «Жәмила», «Найман ана» «Алғашқы ұстаз», «Қош бол, Гүлсары», «Ертегіден соң», «Ерте қайтқан тырналар» тағы басқа әңгіме, повесть жинақтары, «Жанпида», «Боранды бекет» романдары жарық көрді. «Көктөбедегі кездесу» (Қ. Мұхамеджановпен бірге) спектаклі көптеген елдердің театр сахналарында қойылды. Айтматов жазушы М. О. Әуезовтың мол салалы, кең арналы шығармашылығына ой айтқан «Ұстаз туралы сөз» атты мақаласында (Біздің Мұхтар. - А., 1976) «Абай жолы» эпопеясының бас кейіпкері - Абай тұлғасына тоқтала келіп: «Абай секілді ой-арманы азат, шетсіз ақындық, шексіз адамдық тұлғаның өзін қоршаған ожар, топас тоң мойын топпен тартысқа түсуі және мұндағы сирек ұшырасатын жаңалық пен тазалық Абайды дүниежүзілік трагедияның шыңына шығарады...» - деп жазды. Айтматов КСРО Мемлекеттік сыйлықтарының, Лениндік сыйлықтың, көптеген халықар. сыйлықтардың лауреаты.

Хронология

Қырғыз ауылшаруашылығы институтын бітірген соң, 1948 жылы Жамбыл облысы, Құлан ауылындағы агротехникалық колледжін зоотехник мамандығымен тәмамдаған. 1956 — 1958 жылдары Мәскеудегі Жоғарғы әдебиет курсында тыңдаушы, 1959 — 1960 жылдары “Литературный Киргизстан” журналының редакторы, 1960 — 1965 жылдары “Правда” газетінің Қырғызстандағы меншікті тілшісі, 1965 — 1986 жылдары Қырғызстан Кинематографистер одағының төрағасы, 1986 жылы Қырғызстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы, 1988 жылы “Иностранная литература” журналының Бас редакторы, 1990 жылы КСРО-ның Люксембургтегі елшісі болды. 1991 жылдан Қырғызстанның Бельгиядағы төтенше және өкілетті елшісі. 2008 жылдың 10 маусымында Германияның Нюрнберг қаласында дүниеден озды. Жерлеу рәсіміне қаламдас інілерінен Қазақстаннан Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбайұлы, Нұрлан Оразалин келіп, қатысты. Бішкектегі Ата-Бейіт зиратына жерленді.

Шыңғыс Айтмат жерлеген Ата-Бейіт зираты. Бішкек, Қырғызстан.

Еңбектері

“Әшім” атты тұңғыш әңгімесі 1952 жылы жарияланды. Онан кейін “Аспалы көпір” (1956), “Бетпе бет” (1957) тағы басқа әңгімелері жарық көрді. Жазушыны алғаш әлемге танытқан таңдаулы туындысы әйгілі “Жәмила” повесі (1958). Мұхтар Әуезов пен француз жазушысы, Луи Арагон осы шығарма арқылы Айтматов дарынын жоғары бағалап, жүрек жарды пікір айтқан. Жәмила бейнесі соны сымбатымен әрі жаңашыл, сезімтал, жігерлі қасиеттерімен, өз бақыты үшін күресе білген батылдығымен, тал бойы мінсіз сұлу нәзіктігімен оқырман қауымды баурап алды. Ол қырғыз әйелдерінің жаңа буынының өкілі ретінде қабылданды. Осыдан кейін-ақ Айтматов шығармашылығы ерекше құбылыс болып саналып, оның қаламынан туған әрбір туындысы әлемдегі мың-сан оқырман асыға күтіп, қолдан-қолға тигізбей оқитын құрметке ие болды.

Экранизациялау

Ш.Айтматовтың 20 астам шығармасы экрандалып, басқа да көптеген шығармалары сахнада ойналды:

• Қазақ академиялық драма театрында «Ана-Жер-Ана» (1964 ж, реж. Ә.Мәмбетов)
• Мәскеудегі жастар театр студиясы «Буранный полустанок» (1980 ж. реж. В.Спесивцев)
• П.А.Ойновский атындағы Якутия академиялық драма театры «Желанный голубой берег мой» (1982 ж. Реж. А.Борисов)
• В.Спесивцев атындағы Мәскеу эксперимантальды театры «Тавро Кассандры» (2007 ж.)
• Бішкектегі Ш.Айтматов атындағы драма театры «Қызыл алма» (2009 ж.реж.Н.Асанбеков)
• Мәскеудегі Пушкин атындағы театрда «Материнское поле» (2012 ж.реж.С.Землянский)
• Геннадий Чихачёв театры «Плаха» (2013ж.Г. Чихачёв)

2010 жылы Жамбыл облыстық қазақ драма театрының сахнасында Шыңғыс Айтматовтың "Ана жер Ана" спектаклін сахналаған Қазақ еліне есімі белгілі театр режиссері,Шыңғыс Айтматов атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Қуандық Қасымов, бұл қойлымды жаңа бағытта,жаңа форматта сахналап өзіндік ерекше қолтаңбасымен көзге түсті. Жаңа форматта қойылған бұл спектакль қырғыз бен қазақ көреремендерінің жүрегіне жол тапты. Спектакльде Толғанайдың ролін Қазақстанның халық артисі Мәкен Рахымжанова орындап елдің ыстық ықыласына бөленді. Спектакль театр репертуарында әлі күнге дейін жүріп келеді.

50 жыл бұрын сахналанған «Ана-Жер ана» қойылымының режиссері, театр тарланы Әзірбайжан Мәмбетовтың ізбасары жас, талантты режиссер Дина Жұмабаева трагедияны қайта түлетті. 2014 жылдың қазан айында Маңғыстау облыстық Нұрмұхан Жантөрин атындағы музыкалық-драма театрында Ш.Айтматовтың елу бір жыл бұрын жазылған «Құс жолы» повесі бойынша сахналанған «Ана-Жер ана» қойылымының премьерасы ХІІ-ші маусым шымылдығын ашты.

Шетелге таралуы

Шығармалары шет елдерге де кеңінен танылды. Айтматов қаламынан туған әрбір шығарма адамзаттық көкейкесті мәселелерді қозғауымен, сыршылдығымен, шыншылдығымен, жаңашылдығымен ерекшеленеді. Айтматов туындылары түгелдей дерлік қазақ тілінде жарық көрді. Сонымен бірге француз, неміс, жапон, араб, түрік, парсы тағы басқа дүние жүзінің көптеген тілдеріне аударылды. Айтматов “Тау мен дала хикаясы” атты шығрамалар жинағы үшін 1963 жылы Лениндік сыйлық алды. “Қош бол, Гүлсары” (1967), “Ерте кеткен тырналар” (1975) повестері, “Боранды Бекет” романы (1980) үшін үш мәрте (1968, 1977, 1983) КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері болды. “Шынарым менің, шырайлым менің” (1960), “Алғашқы ұстаз” (1962), “Ақ кеме” (1970) повестерінде Айтматов замандастарымыздың түрлі мінез болмысын, жастардың шынайы махаббатын, адам бойындағы мейірім мен қатыгездіктің табиғатын толғана суреттейді. “Ана– Жер ана”(1963) повесінде қырғыз халқының Отан соғысы жылдарындағы басынан кешкен қасіретін, қайғысын, сол ауыртпалықты көтере білген рухы биік Толғанай бейнесін шыншыл да, асқан шеберлікпен сомдаған. “Ана–Жер ана” спектаклі ең алғашқы рет Алматыда, Мұхтар Әуезов атындағы академиялық драма театрында табыспен қойылды. Адамзаттың Айтматовы аталып кеткен, заманымыздың заңғар жазушысының кейінгі “Жанпида” (1986), “Кассандра таңбасы” (1995) романдары философиялық тереңдігімен ерекшеленеді. Өмірдің сан қатпар сыры мен қырына үңілген, соның болмысын ашып көрсетуге бой ұрған зерделі зерттеу, пайымдауы мен тың, тосын көркемдік кестесімен қызықтырады. Оқырман назарын адамгершілік мінез құлықтың толғақты мәселелеріне аударады. Айтматов шығармалары бойынша көптеген көркем фильмдер түсірілді. Бірсыпыра шығармаларының желісімен жасалған драмалық туындылары /“Шынарым менің, шырайлым менің”, “Боранды бекет”/, қазақ драматургі Қалтай Мұхамеджановпен бірігіп жазған “Көктөбедегі кездесу” пьесасы Қазақстанның республикалық, облыстық театрлары сахнасынан берік орын алды. Қазақ ақыны Мұхтар Шахановпен бірігіп жазған “Құз басындағы аңшының зары” атты эссе кітабы (1997) жарық көрді. Осы екеуі бірігіп жазған “ Сократты еске алу түні немесе миғұла терісі үстіндегі сот” атты пьесасы Қазақстанның Ғабит Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрында қойылды (1998).Сонымен қатар бұл шығарма 1999 жылы Жамбыл облыстық қазақ драма театрының сахнасында "Сократ түні" деген атпен қзақтың белігілі режиссері,Шыңғыс Айтматов атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Қуандық Қасымовтың ,сахналауымен дүниеге келіп,сол жылы өткізілген "Айтматов және Театр" атты халықаралық театрлар фестивалінде төрт бірдей жүлдені иеленді: "Ең үдік режиссура"(Қуандық Қасымов),"Ең үздік әйел образы" ( Гүлшат Қыпшақова), "Ең үздік екінші пландағы образ" (Спандияр Мұқышев), "Ең үздік эпизод" (Әнапия Ахмет). Айтматов бірсыпыра Еуропа елдері академияларының құрметті академигі, бірнеше рет КСРО Жоғарғы Кеңесіне, Қырғызстан Жоғарғы кеңесіне депутат болып сайланды. Айтматов ҚР Президентінің 1993 жылғы Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығының лауреаты.1997 жылы шілде айында ЮНЕСКО-ның Париждегі штаб-пәтерінде өткен Әуезовтің 100 жыддық мерейтойына арналған конференцияны Айтматов басқарып, сөйлеген сөзінде улы жазушыға деген өз сүйіспеншілігі мен ыстық ықыласын, талант қүдіретіне бағытталған ақ ниетін білдірді.