Айғыржал көтерілісі

Айғыржал көтерілісі, қазіргі Жаңаарқа жерінде 1916 жылғы маусым жарлығына қарсы жергілікті халықтың бас көтеруі. Ақмола, Атбасар уезінің қазақтары айтарлықтай қарсылық көрсеткен. 1916 жылдың 7 шілдесі мен 6 қыркүйегінің арасында Омбы әскери округінің штаб бастығы Айғыржал Тәубе көтерілісте қазақтардың қалайша күш біріктіріп жатқаны, оған қарсы Семей мен Ақмола облысында әскери жазалаушы топтардың жасақталуын жазады . Осы құжатта «Коч-Ачаг» деп көрсетілген жер — Қарағаш. Қарағашта 2000 қол жиналған бас көтеру болған. Семейде 7 мың, Өскеменде 3 мыңға тарта, Ақмоланың Қорғалжын өзені маңында 30 мыңға тарта қол жиналғаны патша үкіметіне мәлім болады. Көтеріліс тым ұлғайып бара жатқан соң Омбыдан Ақмола, Атбасар, Қызылжар уездеріне әскер жіберіледі. Ұлытауда 7 мындай көтерілісшілер топталғанын естісімен тағы 2 рота жаяу әскер, бір жүздік, 1 рота және запастағы 33-Сібір атқыштар полкы көтерілісті басуға аттанады. Басқа қару-жарақпен қоса әр отрядшы пулемет болады. 19 бен 31-дің арасындағыларды Көнек болысы Есжан тізімге алуды бастасымен, Омар Ақмырзаұлының үгіттеуімен Қараағаш, Көнек болысынан 2 мың адам атқа мініп Айғыржал тауына жиналады. Бұларға тағы қол келіп қосылмақшы болады. Көтерілісшілер Шоңның Оспаны мен Ахмет қажыны хан көтереді. Қыркүйек айының аяқ кезінде Аймысық тауындағы Омар қыстағына қос тігіп, бекінеді. Атбасар, Ұлытау, Қарсақпайлатып келе жатқан жазалаушы отрядтың жолын тосады. Көтерілісшілер Сөрті бойымен келе жатқан солдаттармен Айнабұлақта кездеседі. Ал отряд басшысының Қараағаш және Көнек болысына алдын ала жіберген поштабайында «...солдатқа алынатын жігіттер дайын болсын, отрядқа үй тігілсін, азық-түлік әзірленсін, көлік дайындасын» деген бұйрық бар еді. Отрядтың тоқтап, ас-су ішкен жерін Аймысық тауынан бақылап, олар жатқан жердегі қалың қамысқа ат қою тапсырылады. Барлауға жөнелтілген 13 жігіт отрядтың біраз атын айдап қайтқаны болмаса, жаңбырдың салдарынан қауға өрт жібере алмайды. Қару-жарақ қолға түсірмек болғандарынан ештеме шықпайды. Ертеңіне жаңбыр құйып тұрғанда қиқулап ат қойған көтерілісшілерді байқап үлгерген отряд, бораған оқпен қарсы алады. Осы бетпе-бет кездесуде бірлі- жарым адам оққа ұшып, Омардың Ақмағамбеті жараланады. Бораған оққа төтеп бере алмаған көтерілісшілер Ақшатты, Жыланды тауларына барып, суат бастарын алып, солдаттарды шөлге қамайды. Шөлден қырылатынын сезген отряд басшысы айдап келе жатқан тұжынның біреуін босатып, «сен қазақтарыңа бар, біз жеңілдік, бізді аштан қырмасын» деген сәлеммен елшілікке жібереді. Көтерілісшілер Сөрті бойлап келе жатқан 500 солдатты торып жүргенде, Сарысу жолымен Ақмолаға қайтып бара жатқан 500 солдат Қараағашқа келіп ат шалдырады. Бұл хабарды естісімен, Тоқа Корысбай аулының ақсақалдары Елубай мен Торшолақ бастап елді көшіріп Құдайменде өзенінің бойына әкеледі. Үркіп көшкен ауылдың бір үйіне шолғыншыларынан хабар болмаған соң артынан іздеп шыққан 7 солдат келіп түседі. Отряд шолғыншысын елге соқтырмай алып кеткен де сол ауылдың адамдары еді. Бетпе- бет шайқаста екі адамы оққа ұшқан Омардың Ақмағамбетінің айтуымен жеті солдаттың бесеуі өлтіріліп, екеуі шала-жансар қалады. Шолғыншылары жоғалған отряд Жарын руының ауылдарын басып қалады. Солдаттарды табындар деп, елге зәбір-жапа көрсетеді. Сөрті жолымен келген 500 солдатты камаған 2000 қол тарап кетеді. Ел үркіп Ақтау, Қызылтау, Мұнды-Қулыға қарай көшеді. Бұл жақтағы қалың елден жеті солдат өліміне кінәлілер деп Шоңның Оспаны, Ахметжаны, Тілен Әлсен қажы бастаған 32 адамды тұтқындап әкеліп, Ақмоланың түрмесіне жабады. 85 жастағы Әлсен қажы солдаттардың өлімін мойнына алып, ақыры дүреден өледі. Шоңның Оспаны да дүре зардабынан мерт болады. Патша құлаған соң тұтқындар босатылады. Тақыр Омар Ақмырзаұлы Мұңлы-Қулыны паналап, патша жазалаушыларының қолына түспеген. Алғашқы шайқаста жараланған Ақмағамбет сексенге келіп қайтыс болды.