Албан әдебиеті

Албан әдебиеті — албан тілінде жазылған әдебиет. Бұл термин албандар немесе Албанияда жазылған әдебиеттерге де қатысты болуы мүмкін.

Алғашқы шолулар

Албан әдебиетінің қалыптасуы 19 ғасырда басталғанымен, бірақ одан да ерте кезден сақталған көптеген мәліметтер бар. Рим-католиктік шомылдыру рәсімінің өту формуласы албан тілінде 1462 жылы жарияланды және кейбір ғалымдар Жаңа Өсиет (Новый Завет) аудармасының сақталған үзіндісін 14 ғасырға жатқызады.

Ең көне албан кітабы 1555 жылы Бузуку деген діни қызметкер басып шығарған католиктердің қысқаша анықтамасы болып саналады. 1800 жылға дейін жарияланған мәтіндер негізінен діни әдебиеттер немесе сөздіктер болды және олар Италияда басылып шықты. Баспа әдебиетімен қатар ауызша әдеби шығармашылықтың бай дәстүрі де дамыды.

1621 жылы католик епископы Пьер Буди (1566-1623) "Speculum confessionis" және "Dictionarium latinum-epiroticum", Албан - латын сөздігін бастап, 1635 жылы оның шәкірті Франг Бхарди (1606–1689) аяқтады.

1762 жылдан бастап мәдени өзегі негізінен Италия болды, онда Гьул Варибоба (1724-1788), Незим Фракулла, Сулейман Наиби, Николла Бранкати (1675-1741), Николла Филья (1691-1769) және Николла Кета (1742-1803) сияқты авторлар ерекшеленді. Албанияда Хасан Зико Камбери мен Мұхамет Кычку (1784-1844) көзге түсті. Сонымен қатар, 1789 жылы Ыстамбұлда «Албан баспа қоғамы» құрылып, Осман империясының бүкіл аумағында албан баспаханалары мен газеттерін ашу мақсатында құрылды.

19-20 ғасырдағы Албан әдебиеті

Мартин Барлети, "Скандербегтің тарихы"

19 ғасырдың ортасы Еуропаның басым бөлігін шарпыған ұлтшылдық рухынан туындаған жаңа әдеби қозғалыстың пайда болуымен ерекшеленді. Түрік билігі кезінде албан мектептеріне де, албан тілінде кітап басып шығаруға да рұқсат етілмеді, сондықтан әдеби қызмет негізінен елден тыс жерде жүргізілді. Ең маңызды мәдени орталықтар Италияда болды, онда көптеген албандар Калабрия мен Сицилияда қоныстанды. Бұл қауымдардан оңтүстік албан диалектісінде жазған көптеген ақындар мен ғалымдар шықты. Бұл авторлардың ішіндегі ең ықпалдылары Иероним де Рада (1814–1903) және Д.Камарда (1821–1882) болды. Де Рада ақын және ұлттық болмыстың шабытты уағызшысы болды, Камарда албан тілі мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеуге мұрындық болды. Кітаптардан бөлек, газет-журналдар шығарылып, басқа да патриот жазушылар қатысуға тартылды. Оларға лирикалық поэзия жазған екі ақын, Зеф Серембе (1843-1891) және Зеф Скироны (1865-1927) атауға болады.

Албания әдебиетінің корифейі, діни қызметкер және ақын Г.Фишта (1871-1940) бостандықты сүйетін отандастарының еңбектері мен қайғы-қасіреттері туралы баяндайтын «Таулар лютнясы» эпикалық поэмасын жазды.

Тағы да ықпалды авторлар Ф.Коница (1875–1952) және Ф.С.Нолиді (1882–1965) атауға болады. Екеуі де өмірінің көп бөлігін Америка Құрама Штаттарында өткізді және мәдени жағынан өз ұрпақтарының ең талғампаз жазушылары болды. Тамаша аудармашы, ақын, тарихшы және музыкант Ф.С.Ноли діни және саяси қайраткер болған. Ф.Коница 20 ғасырдың басында Лондонда "Албания" журналын шығарды, ол материалдарды ағылшын, француз және Албан тілдерінде басып шығарды және ұлтшылдық қозғалыстың мәдени құрамдас бөлігінде маңызды рөл атқарды.

1920 жылдардың соңы мен 1930 жылдардың басында поэзия мен прозада Л.Порадеци (1899 ж. т.) мен Э.Количи (1903 ж. т.) албан әдебиетіндегі жаңа бағыттың негізін қалады. Л.Порадеци 19 ғасырдағы романтикалық ақындардан, әсіресе Н.Фрашериден көп нәрсені үйренді, оның кейбір ең жақсы шығармалары «Жұлдыздар биі» жинағына енді.

Коммунистік режим албан әдебиеті тарихының тағы бір тарауын ашты – социалистік реализм: проза да, поэзия да идеологиялық мақсаттарға қызмет етті. Соғысқа дейін де атақты ақынға айналған Д.Шутеричи «Бостандықтар» атты екі томдық шығармасын жарыққа шығарып, өзін соғыстан кейінгі кезеңдегі жетекші коммунистік жазушылардың бірі ретінде көрсетті. Оның да көптеген өлеңдері мен әңгімелері жарық көрді. Ф.Гята (1922 ж. т.) мен И.Кадаре (1934 ж. т.) да танымал болды. Ф.Гята «Ұйық батпақ» романы т.б. бірнеше шығармалар жазды.

Албания Республикасында

Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында авторлардың көпшілігі социалистік реализм бағытын ұстануға тырысты. Алпысыншы жылдардан кейін әлемге әйгілі албан жазушысы Исмаил Кадаре («Бұл таулар не ойлайды», 1964) өлеңдерімен және («Жерленген армия генералы», 1964, «Тас шежіресі», 1971) романдарымен көзге түсті.

Дритеро Аголли өлеңдері (1964), атақты сатирасы («Зило жолдастың көтерілуі мен құлдырауы», 1973) француз және неміс тілдеріне аударылған және француз сыншылары тарапынан жоғары бағаланған.

Нене Шкипери («Ана Албания», 1974); Димитер Ксувани; фашистермен ынтымақтастығы үшін Италияға жер аударылған Эрнест Колики (1903-1975), («Ренессанс әндері», 1959) және «(Агил симфониясы») поэмаларының авторы; Мартин Камай (1925–1994), («Таулардағы кеш», 1953) және романдар («Жексенбі», 1958) және («Шеңберлер», 1978) авторы; Винсент («Наурыз», 1989); Теодор Ласо (1936), («Сол қыстың күркіреуі», 1976); Али Абдихокс (1923) («Дауылды күз», 1969); Питер Марко (1913) («Соңғы қала», 1960); драматург Спиро Чомор (1918–1973) (Әкелер тәрбиесі); ; ақын Луан Кафезези (1922), («Тау заңдары», 1977) т.б.

Қазіргі жағдайы

Соңғы жылдары бірқатар албандардың қоғамдық өміріндегі жаңалықты, жаңа процестерді, жаңа қайшылықтарды көрсететін шығармалар және адамдар еңсеруге тиіс қиындықтар бүгінгі Албания өз Отанын одан да әдемі және күшті ету үшін күресіп жатыр.

Қазіргі әдеби шығармалардағы өмірді бейнелеу кеңістігінің кеңеюі көркемдік форма саласындағы жаңа ізденістермен ұштасып жатыр. Албан әдебиеті қазір өте алуан түрлі, стильдер мен көркем тұлғалар, бұл жаңашыл ізденістерге орасан зор мүмкіндіктер туғызатынымен түсіндіріледі.

Қазіргі Албания әдебиеті саласында айтарлықтай жетістіктер бар, әдеби дамудың жетекші тенденциясы – шындықпен барған сайын тығыз байланыста болу, әдебиеттің қоғам өміріне ықпалының күшеюі, шығармалар деңгейінің ұдайы көтерілуі және осыған байланысты өркендеуі болып табылады.