Албан тілі

	Албан тілі
Өз атауы:	Shqip /ʃcip/
Елдер:	Албания, Сербия, Черногория, Солтүстік Македония, Грекия, Түркия, Италия
Ресми күйі:	Албания; Косово; (жартылай мойындалған); Черногория; Солтүстік Македония; Сербия:; Косово және Метохия аутономдық өлкесі; Орталық Еуропа еркін сауда ассоциациясы
Сөйлеушілер саны:	7 600 000 адам
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
	Үнді-Еуропа әулеті Палеобалқан тілдері
Жазуы:	латынша (албанша нұсқасы)
Тіл коды
МЕСТ 7.75–97:	алб 030
ISO 639-1:	sq
ISO 639-2:	alb (B); sqi (T)
ISO 639-3:	sqi, aln, aae, aat, als
	Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

Албан тілі (алб. Shqip) — Албанияның жергілікті жұрты, албандардың ана тілі, Грекия мен Солтүстік Македонияның, Косово, Черногория, Төменгі Италия мен Сицилияны мекендейтін халықтардың тілі болып табылады. Осы тілде сөйлейтіндердің жалпы саны— 6 млн жуық.Албан тілі болгар, румын және жаңа грек тілдеріне жақын.Оған славян, латын, грек тілдерінен енген кірме сөздер де бар.

Албан тілі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық өзгешілігі жағынан гег (солтүстік) және тоск (оңтүстік) диалектеріне бөлінеді. Гег диалектісінде дауыстылар мұрын жолды болып келеді, тоск диалектісінде мұндай ерекшелік жоқ. Албан алфавиті латын графикасына (1908) негізделген. Албан тілінің көне ескерткіштері 15 ғасырға жатады. Әдеби тілі 19 ғ. аяғында жасала бастағанымен, терминологиясы Албан Халық Республикасы құрылғаннан кейін қалыптасып дамыды.

Географиялық таралу

Бұл тілде Балқан елдерінде, солардың ішінде көбінесе Албанияда, Косовода, Солтүстік Македонияда, Сербияда, Черногорияда және Грекияда шамамен 6 миллион адам сөйлейді. Дегенмен, Италиядағы ескі қауымдастықтар мен албан диаспорасының үлкендігінің арқасында дүние жүзінде албан тілінде сөйлейтіндердің жалпы саны Оңтүстік Еуропаның өзіне қарағанда әлдеқайда жоғары және шамамен 7,5 миллион адамды құрайды.^[1]

Еуропа

Албан тілі ресми мәртебеге ие елдердің картасы:
Ресми тіл Азшылықтың тілі боп танылған

Албан тілі - Албания мен Косовоның ресми тілі және Солтүстік Македония мен Черногориядағы ортақ ресми тіл.^[2]^[3] Албан тілі - Хорватияда, Италияда, Румынияда және Сербияда азшылықтың тілі деп танылған. Албан тілінде Грекиядағы азшылық, атап айтқанда Феспротия және Превеза аймақтық бөліктерде және Грекиядағы Иоаннина мен Флорина аймақтық бөліктердің бірнеше ауылдарында сөйлейді.^[4] Сондай-ақ бұл тілде Грекиядағы 450 мың албан иммигранттары сөйлейді, бұл оны сол елдегі грек тілінен кейін ең жиі қолданылатын тілдердің бірі етеді.

Албан тілі Италиядағы шетелдіктер арасында үшінші ең көп таралған ана тілі болып табылады.^[5] Бұл албандардың Италияға жаппай көшіп кетуіне байланысты. Италияда 500 мыңға жуық албандар бар, олар Италияның оңтүстігінде шашыраңқы орналасқан және оларды "Арбереше" деп атайды. Косоводан шыққан 1 миллионға жуық албандары Германия, Швейцария және Аустрия мемлекеттерінде таралған, олар негізінен 1990 жылдары қоныс аударған иммигранттар. Швейцарияда 176 293 адам үшін албан тілі ана тіл болып келеді, бұл елдегі жиі қолданылатын алтыншы тіл.

Албан тілі 2019 жылдың 15 қаңтарында Солтүстік Македонияның ресми тіліне айналды.^[6]

Америка

Америка Құрама Штаттарында, Аргентинада, Чилиде, Уругвайда және Канадада албан тілінде сөйлейтіндердің саны қыруар. Америка Құрама Штаттарына келген тұңғыш этникалық албандардың кейбірі Арберешелер болды. Арберешенің өзіндік мақтан сезімі мықты әрі олар Арбереш деп аталатын тоск албан тілінің архаикалық диалектісінде сөйлейтіндігімен ерек.

Америка Құрама Штаттарында және Канадада шамамен 250 000 адам албан тілінде сөйлейді. Албан тілі негізінен АҚШ-тың шығыс жағалауында, Нью-Йорк, Бостон, Чикаго, Филадельфия әрі Детройт сынды қалаларда, сондай-ақ Нью-Джерси, Огайо және Коннектикут штаттарының кей бөліктерінде сөйлейді.

Аргентинада 40 мыңға жуық албан тілінде сөйлейтін жандар бар, олардың көбісі Буэнос-Айресте тұрады. ^{[дереккөзі?]}

Азия және Африка

Түркияда шамамен 1,3 миллион албан текті азамат тұрады, олардың 500 мыңнан астамы өздерінің ата-тегін, тілін әрі мәдениетін мойындайды. Дегенмен, өзге де деректерге сүйенсек Түркиядағы албан тектес адамдардың саны 5 миллионға дейін жетеді. Бірaқ, бұл халықтың үстем көбi ассимиляцияланып кеткен әрі қазіргі таңда албан тілін ерікті меңгермейді, бірақ белсенді албан қауымы бүгінгі күнге шейін Ыстанбұлда өзінің ерекшелігін сақтайды.

Сонымен қатар Мысыр да өз мемлекетінде 18 000-ға жуық албандардың, негізінен тоск диалектісінде сөйлейтіндердің барын мойындайды.^[7] Олардың көпшілігі өзін Мысыр мен Суданның Хедиві деп жариялаған Уәли атанған албан Мұхаммед Әли Мысырлық жаңа шеріктің ұрпақтары. Ол құрған әулетпен қоса, ескі Мысыр мен Судан ақсүйектерінің орасан бөлігі албан текті болды. Осыған қоса, жер жүзінде бұдан да ескі диаспоралық қауымдастықтар бар.

Океания

Албан тілінде Аустралия мен Жаңа Зеландияда тұратын албан диаспора қауымдастығы да сөйлейді.

Диаклектілер

Албан тілінің диалектілері.

албан
- Тоск
  - Солтүстік Тоск
  - Лаберишт
  - Чам
  - Арванитика
  - Арбереш
- Гег
  - Солтүстік-батыс Гег
  - Солтүстік-шығыс Гег
  - Орталық Гег
  - Оңтүстік Гег

Албан тілінде екі түрлі диалект бар: оңтүстігінде Тоск, ал солтүстігінде Гег.^[8] Стандартты албан тілі тоск диалектісін негізделген. Шкумбин өзені - қос диалект арасындағы қақ үлеу сызығы.^[9]

Гег төрт субдиалектіге тарайды: Солтүстік-Батыс Гег, Солтүстік-Шығыс Гег, Орталық Гег және Оңтүстік Гег. Ол негізінен Албанияның солтүстігінде, Косовода,бүкіл Черногория мен Солтүстік Македонияның солтүстік-батысында сөйлейді.

Тоск бес диалектіге бөлінеді, соның ішінде Солтүстік Тоск (сөйлеушілер саны қыруар), Лаберишт диалектісі, Чам , Арванитика және Арбереш. Тоск тілінде Албанияның оңтүстігінде, Солтүстік Македонияның оңтүстік-батысында және Грекияның солтүстігі мен оңтүстігінде сөйлейді. Чам диалектісін Грекияның солтүстік-батысында қолданады, ал Арванитика диалектісінде Грекияның оңтүстігіндегі арваниттер сөйлейді. Сонымен қатар, Арбереш диалектісінде Италияның оңтүстік-шығысында, Сицилия мен Калабрия аймақтарын қоныстанған шағын қауымдастықтарда Арбереше халқы сөйлейді, олар 15-16 ғасырда келген мигранттардың ұрпақтары.^[10]

Дереккөздер

↑ Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics — Walter de Gruyter, 2018. — P. 1800. — ISBN 9783110542431.
↑ Constitution of the Republic of Kosovo (with amendments I-XXVI). — «Article 5 [Languages] 1. The official languages in the Republic of Kosovo are Albanian and Serbian. ...»
↑ Complex Pattern Mining: New Challenges, Methods and Applications — Springer Nature. — P. 89. — ISBN 978-3-030-36617-9.
↑ Euromosaic project L'arvanite/albanais en Grèce (фран.). Brussels: European Commission (2006).
↑ Linguistic diversity among foreign citizens in Italy. Statistics of Italy (25 July 2014).
↑ Macedonia's Albanian-Language Bill Becomes Law (15 January 2019).
↑ Saunders Robert A. Ethnopolitics in Cyberspace: The Internet, Minority Nationalism, and the Web of Identity — Lanham: Lexington Books, 2011. — P. 98. — ISBN 9780739141946.
↑ Gjinari, Jorgji. Dialektologjia shqiptare
↑ The river Shkumbin in central Albania historically forms the boundary between those two dialects, with the population on the north speaking varieties of Geg and the population on the south varieties of Tosk. (page 23) ISBN|978-0-08-087774-7
↑ The Italo-Albanian villages of southern Italy Issue 25 of Foreign field research program, report, National Research Council (U.S.) Division of Earth Sciences Volume 1149 of Publication (National Research Council (U.S.)) Foreign field research program, sponsored by Office of Naval research, report; no.25 Issue 25 of Report, National Research Council (U.S.). Division of Earth Sciences Volume 1149 of (National Academy of Sciences. National Research Council. Publication) Author George Nicholas Nasse Publisher National Academy of Sciences-National Research Council, 1964 page 24-25 link

[1] Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics — Walter de Gruyter, 2018. — P. 1800. — ISBN 9783110542431.

[2] Constitution of the Republic of Kosovo (with amendments I-XXVI). — «Article 5 [Languages] 1. The official languages in the Republic of Kosovo are Albanian and Serbian. ...»

[3] Complex Pattern Mining: New Challenges, Methods and Applications — Springer Nature. — P. 89. — ISBN 978-3-030-36617-9.

[4] Euromosaic project L'arvanite/albanais en Grèce (фран.). Brussels: European Commission (2006).

[5] Linguistic diversity among foreign citizens in Italy. Statistics of Italy (25 July 2014).

[6] Macedonia's Albanian-Language Bill Becomes Law (15 January 2019).

[7] Saunders Robert A. Ethnopolitics in Cyberspace: The Internet, Minority Nationalism, and the Web of Identity — Lanham: Lexington Books, 2011. — P. 98. — ISBN 9780739141946.

[8] Gjinari, Jorgji. Dialektologjia shqiptare

[9] The river Shkumbin in central Albania historically forms the boundary between those two dialects, with the population on the north speaking varieties of Geg and the population on the south varieties of Tosk. (page 23) ISBN|978-0-08-087774-7

[10] The Italo-Albanian villages of southern Italy Issue 25 of Foreign field research program, report, National Research Council (U.S.) Division of Earth Sciences Volume 1149 of Publication (National Research Council (U.S.)) Foreign field research program, sponsored by Office of Naval research, report; no.25 Issue 25 of Report, National Research Council (U.S.). Division of Earth Sciences Volume 1149 of (National Academy of Sciences. National Research Council. Publication) Author George Nicholas Nasse Publisher National Academy of Sciences-National Research Council, 1964 page 24-25 link

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]