Черногория
Черногория (черногор. Црна Гора / Crna Gora), Қаратау — Оңтүстік-Шығыс Еуропадағы, Балқан түбегінің Адрия теңізі жағалауындағы мемлекет. Оңт.-батысында Хорватиямен, солт.-батысында Босния және Герцоговинамен, шығысында Сербиямен, оңт.-шығысында Албаниямен шектеседі. Аум. 13,8 мың км². Астанасы — Подгорица қ.
АтауыӨңдеу
Елдің Батыс Еуропаның көптеген тілдерінде Венециандық Черногорияның (тоғаннан «тау» + «қара»), яғни «қара таулар», Ловцен тауының көрінісінен алынған, тығыз мәңгілік орманды ормандарды бейімдеу болып табылады. Басқа тілдерде, «қара тау» деген тіркесді тиісті тілге тікелей аудару елдің аты, мысалы, алб. Mali i Zi, гр. Μαυροβούνιο, түр. Karadağ.
ХалқыӨңдеу
Халқы 622 359 мыңдай адам (2018), оның 43,1%-ын — черногорлықтар, 32%-ын — сербтер, 7,8%-ын — босниялықтар, 5%-ын — албандар, хорваттар, цыгандар, т.б. құ-рады. Дінге сенушілердің 74,2%-ы православиелік христиандар, 17,7%-ы — мұсылмандар, 3,6%-ы — католиктер. Ресми тілі — серб, черногорлықтардың тілі де қолданылады.
Конституциясы бойынша мемлекет басшысы — президент. Жоғ. заң шығарушы органы — парламент (скупщина). БҰҰ-ның (2006 ж. 28 маусымнан), Еуропа қауіпсіздігі мен ынтымақтастығы ұйымының (2006 ж. 21 маусымнан) мүшесі. Ақша бірлігі — еуро. Ұлттық мейрамы — 13 шілде, Тәуелсіздік күні.
ГеорграфиясыӨңдеу
Ч-ның көпшілік бөлігі Динар қыратында (ең биік жері — Дурмитор тауы — 2522 м) орналасқан. Оңт.-батысында — Қаратау карсты үстірті жатыр. Адриат теңізі. жағалауларындағы шеткі қыраттар тік жарлы болып келеді. Скадар көлінің солт. жағалауын бойлай жазық дала. Климаты қоңыржай континенттік, Адрия т. жағалауларында — жерортатеңіздік. Жылдық жауын-шашын мөлш. 1600 — 1800 мм-ге, жағалауға жақын жерде 3000 мм-ге дейін жетеді. Тау беткейлерінде қылқан жапырақты және аралас ормандар, Адрия т. жағалауында жерортатеңіздік бұталы өсімдіктер өседі.
ТарихыӨңдеу
Ч-ның ең ежелгі тұрғындары — иллириялықтар болды, кейінірек гректер теңіз жағалауларында қалалар сала бастады. Бұл аумақтар біртіндеп Рим империясының (кейіннен Византияның) құрамына енгізілді. Славян тайпалары Балкан түбегін шамамен 6 ғ-дан бастап мекендей бастады. 7 ғ-дың бас кезінде бұрынғы Рим провинциясы Превалистің аумағында славяндардың Дукля мемлекетінің негізі қаланды. Оның орт. римдік Доклеа қ-на орналасты. Дукля бастапқыда Византия империясының құрамында болды. 1042 ж. Бар қ-ның түбінде князь Воислав бастаған Дукля әскері византиялықтарды жеңіліске ұшыратып, толық тәуелсіздік алды. 11 ғ-дан Дукля Зета деп атала бастады (ескі славян тілінде “егін орушы” деген мағынаны білдіреді). Ч. аумағында 9 ғ-дан христиан діні тарала бастады. Зета 14 ғ-ға дейін сербтер мемлекетінің құрамында болды. 1439 ж. Венецияның протекторатына айналып, қазіргі атауына ие болды (Црна Гора немесе итальян тілінің венециялық диалектісінде Монтенегро — Қара Тау). Король Иван Црноевич астананы Цетине қ-на көшірді. 1499 жылдан Осман империясының құрамына енді. 1697 жылдан бастап Ч-ны Негоштар әулеті басқарып, 1796 ж. өзін-өзі басқаруға қол жеткізді. 1877 — 78 ж. болған орыс-түрік соғысының нәтижесінде Ч-ның толық тәуелсіздігі танылды. 1918 ж. сербтер, хорваттар мен словендер корольдігінің құрамына кірді. (1929 жылдан Югославия). 1941 — 44 ж. елді Италия басып алып, жеке “губернияға” айналдырды. 1945 — 91 ж. Ч. Югославия Социалистік Федеративтік Республикасының, ал 1992 — 2006 ж. Кіші Югославия деп аталған Сербия мен Қаратауның Мемл. Одағының құрамында болды. 2006 ж. 3 маусым күні Ч. парламенті 21 мамырда өткізілген референдумның нәтижелері негізінде елдің тәуелсіздігін жариялады.
ЭкономикасыӨңдеу
Ч. — аграрлы-индустриялы ел. ґнеркәсібі минералдық шикізаттарды өндіру және өңдеумен, а. ш. өнімдерін қайта өңдеумен байланысты. Боксит, қорғасын-мырыш кентастары (Плевли мен Иванград аудандары), қоңыр көмір, тұз (жағалауларда) өндіріледі. А. ш-ның негізгі саласы — таулы жерлердегі мал ш., қой өсіру. Тау жайылымдары мен шалғындар Ч. аум-ның 40%-ын құрайды. Бүкіл аум-ның тек 6%-ы ғана егіншілік үшін пайдаланылады. Скодар к. қазаншұңқырында, өзен аңғарларында, таулардың арасындағы қазаншұңқырларға жүгері, бидай, қара бидай, картоп, жүзім, зәйтүн, цитрустық жемістер өсіріледі. Ел экономикасында туризм елеулі рөл атқарады. Херцег-Нови, Будва, Бечичи, Петровац қалаларындағы курорттардың халықар. маңызы бар. Тара өз. бойында Еуропадағы ең терең каньон (тереңд. 1300 м) орналасқан. Дурмиторда ұлттық саяжай ұйымдастырылған. Негізгі сауда серіктестері Еуро Одақ елдері.
Жергілікті асханаӨңдеу
Жергілікті асхана “жергілікті, балық, италиялық” үш мектептен тұрады. Адриат теңізінің жақын болғанына қарамастан, Қаратауда балық өте қымбат.
Жергілікті асхана – шошқа немесе сиыр етінің “ертегісі”. Жергілікті шараптардың халықаралық нарықта орны болмаса да, назар аударарлықтай. Атақты қаратаулық “Вранац” жергілікті шарап шығарудағы ғаламат нәтиже деп айтуға болады.
Жергілікті ақ шараптар – “Крунак”(жүзім арағы). Әсіресе, Хорватия ауданымен шектесетін қалаларда су жетіспейді. Құбырдағы суға хлор себіледі. Алайда авиасоққылар мен жүйелердің тозғандығынан құбырдан су ішу ұсынылмайды. Минералды немесе шөлмектегі суды пайдаланыңыз. Сүт пастерленеді, барлық сүт өнімдерін пайдалану қауіпсіз. Жергілікті ет, үй құстары, теңіз өнімдері, жеміс-жидектер денсаулыққа зиян тигізбейді.
ЭкономикаӨңдеу
Елдегі бағалар деңгейі өте жоғары емес, бірақ аудандардағы айырмашылық байқалады. Черногорияның жағажай аудандарында шамамен 25% қымбат, Косово мен Воеводинада бүкіл ел бойынша бірнеше есеге арзанырақ. Бұл айырмашылық Қаратаудағы еуро мен динар бағамында (динар еуроға тең болса да). Бағалардың айырмашылығы өсуі де мүмкін. Қаратауда халықтың дәстүрлі қолөнері молынан сақталған. Майлықтар, шілтерлер, кілемшелер, әр түрлі тоқылған бұйымдар, ұлттық сән үлгілері жергілікті шеберлердің сүйіспеншілігінен туындаған. Жергілікті “Вранац” шарабы, крстач, үй ракиясы (балқан самогоны), тәтті ірімшіктер мен зәйтүн майы керемет кәдесый болып саналады.
Елдегі жағажайлар да әр түрлі. Оңтүстіктегі ұсақ құмнан жағалаудың солтүстік-батысындағы жасанды жағажайлар (бетонды платформа) бар. Ұсақ құлды үлестер (Уциндік және Будан ривверлері), көп бөлігі саздар (Жаниц, Нивиц, Сутоморе) қарақұлыққа ұқсас. Жасанды жағажайлар негізінен Тиватта, Герцер-Новиде, Италода, Барда орналасқан. Көпшілік, оңашаланған жағажайлар және “тоқымашыларда” үшін сонымен қатар ақылы және ақысыз жағажайлар да кездеседі. Барлық жағажайлар желден тысқары, жартастар арасына орналасқан. Қаратау теңіз жағалауының ұзындығы – 299км, ал жағажайлардың ұзындығы – 73км-ге жетеді.
Қолшатырлар мен жатқыштарды жалға алу күніне 1,5-3 EUR тұрады. 4-5 жұлдызды қонақүй тұрғындары қолшатырлар мен жатқыштарды тегін пайдаланады. Қаратау мен теңіз суының тұнықтығы 38-55 метр тереңдігіне дейін барады. Ең үлкен жағажай (“Велика Плажа”) Ульцинада орналасқан. Оның ұзындығы – 13км. Қаратауда мизасыз адамдар көп демалады. “Велика Плажаның” соңы Ада-Боена аралында күйгелектер аулы да бар. Ол 350 га жерді алып жатыр, 1000 адамды қабылдай алады. Ада-Боенана жағажайы (3,8км) кварцті-қабыршақтар құлынан құралған, құрамында 30 минералды биологиялық-белсенді заттар бар. Бұл құм бедеулік және сүйек ауруларын емдеуге қолданылады. Жағажай өте кең, 50-ден 150 метрге дейін. Суға ену және тез жылу мүмкіндігі болғандықтан, суға түсу кезеңі сәуірдің соңынан басталып, қарашаның басына дейін созылады. Жаздыгүні су температурасы 300С-ге дейін көтерілуі мүмкін.
ДереккөздерӨңдеу
- ↑ Черногория Конституциясы 13 бап (ағыл.)
- ↑ Ustav Crne Gore
- ↑ "The capital of Montenegro shall be Podgorica, The Old Royal Capital of Montenegro shall be Cetinje." (The Constitution of Montenegro)
- ↑ a b c d Report for Selected Countries and Subjects. International Monetary Fund (October 2019).
- ↑ Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.