Хорватия

Хорватия (xорв. Hrvatska), ресми Хорватия Республикасы (xорв. Republika Hrvatska [xř̩ʋaːtskaː]) — Еуропаның оңтүстік-шығысында, Балқан түбегінде орналасқан мемлекет. Құрамына Адрия теңізіндегі аралдар (ең ірілері — Крк, Црес, Хвар, Корчула, Брач, Паг, Раб, Вис) да кіреді.

Хорватия Республикасы xорв. Republika Hrvatska
Байрақ Елтаңба
Әнұран: «Lijepa naša domovino» (тыңдау )
Хорватияның орналасуы (қою жасыл): — Еуропада (ашық жасыл және қою сұр) — Еуроодақта (ашық жасыл)
Тарихы
Тәуелсіздік күні	25 маусым 1991 жыл (СФЮР-ден)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	хорват тілі
Елорда	Загреб
Ірі қалалары	Загреб, Сплит, Риека, Осиек
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-министрі Сабор төрағасы	Зоран Миланович Андрей Пленкович Гордан Яндрокович
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 124-ші орын 56 594 км² 1,09
Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2011) • Тығыздығы	▼ 4 076 246 адам (127-ші) 4 284 889 адам 73 адам/км² (109-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2020)  • Жан басына шаққанда	117,928 млрд. $ (81-ші) 29,207 $ (55-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2020)  • Жан басына шаққанда	63,172 млрд. $ 15,646 $ (55-ші)
АДИ (2018)	▲ 0,837 (өте жоғары) (46-шы)
Этнохороним	Хорваттар, хорват
Валютасы	еуро (€, EUR)
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.hr
ISO коды	HR
ХОК коды	CRO
Телефон коды	+385
Уақыт белдеулері	+1

Аумағы 56 538 квадрат километр. Халқы 4,7 миллион (2001), оның 78%-ы — хорваттар, 12%-ы сербтер, 1%-ы словендер, қалғандары босниялықтар, венгрлер, т.б. Ресми тілі — хорват. Дінге сенушілердің көпшілігі — католиктер (72%) мен православиелік христиандар (14%), мұсылмандар (1,5%) мен протестанттар (1%) да бар.

Астанасы — Загреб қаласы. Хорватия — парламенттік республика. Конституциясы бойынша мемлекет басшысы — президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — қос палаталы (өкілдер және жупания) Хорватия Республикасының Соборы. Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Аумақтық-әкімшілік жағынан 20 жупанияға бөлінеді. Ұлттық мейрамы — Мемлекеттілік күні, 30 мамыр (1990). 2023 жылдан бастап ақша бірлігі — еуро. Хорватия — БҰҰ-ның (1992), Еуропалық кеңестің (1996) мүшесі.

Этимология

«Хорватия» атауы (хорват Hrvatska) ортағасырлық латын тілінен шыққан. 9 ғасырда билік еткен тәуелсіз Хорватия мемлекетінің бірінші билеушісі князь Бранимир пападан алды, оның шығу тегі әлі анықталмаған, ол прото-славяндық -Xŭrvatŭ (Xаrvatъ) дан шыққан болуы мүмкін. ол көне парсы тілінен шыққан болуы мүмкін -xaraxwat.

«xъrvatъ» хорват этнонимінің сақталған ең көне жазбасы Башчанская тақтайшасында табылған және «zvъnъmir kralъ xravatъskъ» («Звонимир, хорват патшасы») сияқты көрінеді.

Тарихы

Римге дейінгі кезеңде Адрия теңізінің жағалауында үндіеуропалық дәуірге дейінгі бірнеше маңызды археологиялық мәдениеттер өрбіді, олардың ең көнесі – импрессо мәдениеті болды. Қола дәуірінде Адрия жағалауында осы импрессо мәдениетінің ұрпақтары өмір сүрді, олардың ішінде Бутмир мәдениеті өз керамикасымен ерекшеленді. Кейінірек бұл аймақта Кастеллер мәдениеті қалыптасып, одан көптеген бекініс қоныстары қалды. Біздің дәуіріміздің басында қазіргі Хорватия аумағы (ол кезде Либурния деп аталатын) римдіктердің қол астына өтті.

VII ғасырда хорват халқын тудырған славян тайпалары Адрия теңізінің шығыс жағалауына қоныс аударды. Көп ұзамай Хорватия патшалығы аймақтағы ең қуатты мемлекеттердің біріне айналды. 1102 жылы Трпимировичтер әулеті биліктен кетіп, Хорват тәжі Мажарстанмен әулеттік одақ арқылы біріктірілді. XV ғасырдың ортасына қарай елдің солтүстік бөлігі түріктердің билігіне өтті, ал Далмация Венеция республикасының құрамына кірді. Дубровник республикасы, сол кезеңде, өзінің дербестігін сақтап қалды. 1868 жылдан бастап Хорватия мемлекеттік құрылымдары Аустрия-Мажарстан құрамында болды: Далмация тәждік жері ретінде және Хорватия мен Славония Мажарстанның бөлігі ретінде басқарылды.

1526 жылы Габсбургтік І Фердинандтың сәтті әулеттік некесі нәтижесінде хорват және мажар тәждері Габсбургтер әулетіне берілді. Бұл әулет XX ғасырдың басына дейін Хорватияны басқарды. 1797 жылы Кампо-Формия бейбітшілігінен кейін Венеция республикасының құлдырауымен Габсбург монархиясы Истрия, Далмация және Дубровник аумақтарын өзіне қосты. 1809–1813 жылдар аралығында бұл аймақ Наполеон Франциясының Иллирия провинцияларының құрамына кірді.

1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Хорватия Сербтер, хорваттар және словендер патшалығының құрамына енді, бірақ Аустрияның жағалау аймақтары (Истрия, Риека және Задар) Италияның Венеция-Джулия аймағының құрамына өтті. 1929 жылы мемлекет Югославия патшалығы деп аталды. 1939 жылы 26 тамызда Цветкович-Мачек келісімі бойынша Хорватия патшалығының құрамында бановина мәртебесін иеленіп, автономия алды.

1941 жылы Анте Павелич басқаратын фашистік усташтар тобы сербтерді, еврейлерді және сығандарды геноцидке ұшыратқан Тәуелсіз Хорватия мемлекетін құрды. Сонымен бірге сербтік четниктер босниялықтарды және хорваттарды қырғынға ұшыратты. Соғыстың соңына қарай Иосип Броз Тито басшылығындағы коммунистік-партизандық қозғалыстар Хорватия мен Сербиядағы фашистік режимдерді құлатты. Бұл Югославия Социалистік Федеративті Республикасының құрылуына әкелді, оның құрамына Сербия, Хорватия, Словения, Македония, Черногория мен Босния және Герцеговина республикалары кірді.

1991 жылы Хорватия сербтер мен хорваттар арасындағы шиеленіс аясында тәуелсіздігін жариялады. 1991 жылы 19 желтоқсанда Исландия Хорватияны алғаш болып тәуелсіз ел ретінде мойындады. Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін елде ұлтаралық қақтығыстар басталып, ол Хорватиядағы соғысқа (1991–1995) ұласты, соғыс 1995 жылдың соңына дейін жалғасты (Дауыл» операциясы). Хорватия мен Словенияның тәуелсіздік жариялауы Югославияның ыдырауының басы болды. Хорватияның аумақтық тұтастығы 1998 жылы толығымен қалпына келтірілді. Жаңа тәуелсіз Хорватияның алғашқы президенті Франьо Туджман болды.

2012 жылдың 22 қаңтарында Хорватияда референдум өтіп, сайлаушылардың 66,25%-ы елдің Еуропалық Одаққа кіруін қолдап дауыс берді.

Физикалық-географиялық сипаттамалар

География

Хорватия Орталық Еуропаның оңтүстігінде, Балқан түбегінде орналасқан. Аумағы 56594 км², акваториясы 33200 км². Акваторияда көптеген аралдар бар, олардың жалпы саны 1185, оның ішінде 67 адам мекендейді.Ең ірі аралдары Крк және Крес.

Солтүстікте Хорватия Словениямен (600 км), солтүстік-шығыста Мажарстанда (348 км), шығыста Сербиямен (314 км), оңтүстігінде Босния және Герцеговинамен (956 км) және Черногориямен (19 км) шектеседі. Ел екі бөліктен тұрады: континенттік, негізінен Сава өзені алабында орналасқан; және Адриатика, Адриатика теңізінің жағалауындағы ұзартылған тар жолақ.

Климат

Солтүстік Хорватияда континенттік климат басым, орталықта – жартылай таулы және таулы, жағалауға жақын – Жерорта теңізі. Қысқы температура континенттік бөлігінде орта есеппен -10 °C, таулы аймақтарда -5 °C-тан 5 °C-қа дейін және жағалаудағы аудандарда 0 °C-тан +10 °C-қа дейін жетеді. Жазда ол жағалауда (орта есеппен +25 °C-тан +30 °C-қа дейін), түбектерде орналасқан курорттық аймақтарда (Истрияда - +30 °C) ең жылы болады. Таудағы температура әдетте +15 - +20 °C аспайды, ал континентте ол негізінен +25 °C шамасында болады. Ең аз жауын-шашын аралдарға түседі, жылына шамамен 500-ден 1000 мм-ге дейін. Жағалаудағы жауын-шашын мөлшері жылына 1000-нан 1700 мм-ге дейін жетеді.

Әкімшілік бөлініс

Хорватия территориясы 20 округке (хорв. Županije), округтер 122 қалаға (хорв. Gradovi) және 424 қауымдастыққа (хорв. Općine, астанасы қалалық аудандарға (хорв. gradske četvrti, ірі қалаларға бөлінген. жергілікті бөліктерге (хорв. mjesne odbore). Хорватияның астанасы Загреб 21-ші округ мәртебесіне ие.

Экономика

Өнеркәсіптің жетекші салалары: кеме жасау, машина жасау, химия, тамақ, тоқыма, ағаш өңдеу, электр және электроника, фармацевтика өнеркәсібі. Туризм экономиканың маңызды саласы болып табылады.

Артықшылықтары: тұрақты экономикалық өсу. ХВҚ-ның қолдауымен мемлекеттік шығындарды қысқарту бағдарламасы іске қосылды. Туризмнің өсуі.

Әлсіз жақтары: 2001 жылдан бері жалғасып келе жатқан жекешелендіру және кәсіподақтардың қарсылығы. Соғыстан келген шығын шамамен 50 миллиард долларды құрайды. Жоғары жұмыссыздық (2021 жылғы маусымдағы жағдай бойынша 7,4%).

Хорваттар

Хорваттар — ұлт, Хорватияның негізгі халқы. Сондай-ақ Батыс Еуропа мен Америка елдерінде, Аустралияда тұрады. Жалпы саны 5,3 миллион адам (2004). Субэтнографиялық топтары: загор, медьюмур, пригор, личане, фучки, чичи, буньев, т.б. Антропологиялық жағынан балкан-кавказ нәсілінің динар тобына жатады. Славян тобындағы хорват-серб тілінде сөйлейді. Хорваттар мен сербтердің лексикасында аздаған өзгерістер кездеседі. Штокав, чакав, кайкав сынды 3 диалектісі бар. Жазуы латын графикасына негізделген. Католик, православие, протестант, ислам діндерін тұтынады. Ерте ортағасырлық качичи, шубичи, свачичи, магровичи, т.б. славян тайпалары хорваттардың арғы ата-бабалары болып есептеледі. Хорваттар егіншілікпен айналысқан. Олар бидай, т.б. дәнді дақылдар екті, жүзім өсірді. Таулы аймақтағы хорваттар мал шаруашылығымен шұғылданды. Балықшылықпен де айналысты. Халық арасында қолөнер дамыған. Ұсталар ағаштан, металдан, теріден сан алуан бұйымдар жасаған. Құмырашылық өркендеген. Дәстүрлі баспаналары тастан, ағаштан тұрғызылды. Ылғалды аймақтардағы үйлердің іргесі биік етіп жасалды. Жағалаудағы, аралдардағы үйлер екі қабаттан тұрды. Үйдің шатыры су екі жаққа қарай ағатындай етіліп көтерілді. Тас үйлердің мұржалары әсемделіне жасалды. Киімдері: ерлер — жейде мен шалбар, күртеше, көкірекше, жамылғы, шекпен киіп, белбеу тақты, аяқтарына опанки, етік киді; әйелдер — ұзын немесе қысқа көйлек, көкірекше, түрлі алжапқыштар, кең жиналмалы юбка, плащ, т.б. киді. Киімдер түрлі кестелік материалдармен, мәнет, металдармен әшекейленген. Ұлттық тағамдарында нан түрлері көптеп дайындалды. Тамақтары жүгері, қартоп, көкөніс, ет пен балыққа негізделген. Хорваттарда ұзақ уақытқа дейін қауымдық қатынастар сақталып келген. Ұлттық мерекелерінде, жиын-тойларда әндері мен билерін (коло, т.б.) орындалады. Өзіндік фольклоры сақталған.

Croatia

Қазақстан-Хорватия байланысы

Осы күні Қазақстанда хорват капиталы­ның қа­тысуымен алты кәсіпорын тір­келген. 2005 жылы Қазақстан эко­номикасына құйылған Хорва­тия­ның инвестициясы 20 млн. АҚШ доллары көлеміне жақын­дады. Хорватияның “ИНА”, “Бе­лупо”, “БИДД Самобор”, “Галеб-Про­мет”, “Тесла”, “Кончар”, “Плива”. “Под­равка” атты фирма­лары Қа­зақ­станның “Қазкон­тракт”, “Ис­пат-Кармет”, “Атырау МӨЗ”, “Пав­лодар МӨЗ”, “Қазмет­ал­экспорт” секілді кәсіп­орындарымен тығыз әріптестік қарым-қатынас орнатқан.