Исландия

Исландия (исл. Ísland [ˈislant]) — Солтүстік Еуропада орналасқан арал ел. Гренландия аралының шығысында және Норвегия мен Норвег теңізінің батысында жайғасқан. Елордасы Рейкьявик аралдың оңтүстік-батысында орналасады.

Исландия исл. Ísland
Байрақ Елтаңба
Әнұран: «Lofsöngur» (тыңдау )
Тарихы
Құрылды	930 жыл
Тәуелсіздік күні	1 желтоқсан 1918 жыл(Данияның жеке униясы) 17 маусым 1944 жыл (Даниядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	Исланд тілі
Елорда	Рейкьявик
Ірі қалалары	Рейкьявик, Коупавогюр, Хабнарфьордюр, Акюрейри
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-министрі	Гвюдни Йоуханнессон Катрин Якобсдоуттир
Мемлекеттік діні	лютерандтық
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 106-шы орын 102 775 км² 2,7
Жұрты • Сарап (2024) • Санақ (2024) • Тығыздығы	399,189 адам (171-ші) 171-ші адам 3,87 адам/км² (240-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2023)  • Жан басына шаққанда	27,078 млрд. $ (152-ші) 69,833 $ (15-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2023)  • Жан басына шаққанда	30,570 млрд. $ (109-шы) 78,836 $ (8-ші)
АДИ (2023)	▲ 0,959 (өте жоғары) (3-ші)
Этнохороним	исландиялық, исландиялықтар
Валютасы	Исланд кронасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.is
ISO коды	IS
ХОК коды	ISL
Телефон коды	+354
Уақыт белдеулері	+0

Сөз төркіні

Аралдың атауының аудармасы — мұзды жер.

Географиясы

Солтүстік Америка мен Еуропа арасындағы ұлы мұхитта орналасқан аралдық қос елдің бірі — Исландия геологиялық тұрғыдан алғанда әлемдегі ең жас елдердің бірі. Ғалымдардың пікірінше, Исландия Жер тарихының төрттік дәуірінде су асты (Атлант мұхиты) жанартауларының атқылауынан пайда болып, жаһандық мұз басу кезеңінде қатып, аралға айналған мемлекет.

• 
  Исландияның ғарыштан көрінісі
• 
  Сюдюрейри
• 
  Нескёйпстадюр
• 
  Видэй аралы
• 
  Эйяфьядлайёкюдль жанартауының атқылауы (2010)
• 
  Ёкюльсаурлоун

Исландияның жағалау шекарасы 5 мың км жуықтайды. Елдің солтүстік және солтүстік-батыс аудандары таулы болып келсе, оңтүстік бөлігін құмды алқаптар алып жатыр. Исландияның бүкіл жерін дерлік мұз жамылғысы басып жатыр. Ел бойынша жердің 11 900 км² аумағы мұз жамылғысымен жастанған. Мұндай мұзтаулар елдің солтүстік бөлігінде орасан көп. Оның ірілері — Ватнайекүдл, Хофсиекүдл және Лаунгиекүдл. Ал елдің биік нүктесі — Хваннадалсхнукүр (2119 m).

Елдің төрт шекарасын да мұхит қоршап тұрғанымен қоса, Исландияда өзендер мен көлдердің ірі жүйесі бар. Елдің ірі көлдері — Тингвадлаватн мен Тоурисватн. Алайда теңіз деңгейімен салыстырғандағы әлем бойынша ең төмен орналасқан британдық көршісімен қатар қойғанда Исландия әлдеқайда биікке қоныс тепкен.

Ахуалы

Исландия өзінің аралдық көршісі — Британ аралдары секілді жауын-шашынның көптігімен ерекшеленеді.

Дегенмен аралдың атауы мен мұздықтардың көптігін алға салып, Исландияны арктикалық ел екен деп ойласақ, үлкен қатеге ұрынамыз. Өйткені Солтүстік-Атлант ағысы (Голфстрим) әкелетін жылы желдер лебі Исландияның ауа райын бірқалыпты етіп отырады. Бұл аймақта қаңтардың орташа температурасы бар болғаны −1 °C болса, шілденің орташа температурасы +11 °C. Басқаша айтқанда, елдің жазы аптап емес те, қысы табан тоңдырмастай. Қоңыржай климаттың туристер үшін жайлылығы басым болғанымен, ауыл шаруашылығы үшін аяқтан шалатын жайт екені рас. Осыдан да бола, Исландия ауыл шаруашылығы дамуы жөнінен артта қалған елдер санатына жатқызылады.

Өсімдіктер дүниесі

Ел жерінің ¼ ғана өсімдік жамылғысы жауып жатыр. Оның өзінің үлкен бөлігін мүк пен аласа шөптер алады. Ал ағашты өсімдіктер мекеннің 1% ғана иеленеді. Рас, жауын-шашынның молдығы өсімдік өсуіне басқалай әсер етуі қажет. Яғни былайғы жұрт Исландияны жасыл алқапты, шыңғылды ел деп ойлауы мүмкін. Бірақ мұз жамылғылары мен асқан ылғалдылық, кей мекеннің батпақты не құнарсыз топырақты болып келуі — Исландияның өсімдік жамылғысының тым жұқалығына септігін тиігізіп отыр.

Хайуанаттар дүниесі

Елдің фаунасы да бай емес. Мекеннің ең тұрғылықты жануары — ақ түлкі (песец) саналады. Ал 18 ғ. бері Исландияға жерсіндірілген тышқанның бірнеше түрі мен 80-ге жуықтайтын құстар түрі, солтүстік бұғы-маралдар аймақтың жаңа тұрғындары іспеттес. Бірақ бұлардың бәрі де елдермен салыстырғанда азшылықты құрайды. Тек қана Исландияның мұхит жағалауында балықтар түрлері ғана көп. Исландия теңіз жануарларына кенде емес. Тіпті жағалауда итбалықтың екі бірдей түрі мен киттердің бірнеше түрі мекен етеді.

Тарихы

Исландияны халық 870 жыл шамасында қоныстана бастаған. Қоныстанушылар, негізінен, норвегтер, сондай-ақ, ирландиялықтар , шотландтар, тағы басқалары Скандинавия халықтары болды. Қоныстанушылар аралды "Мұз елі" деп атады. 980 ж. исландиялықтар Гренландия аралын ашып, 1000 жылда Америкаға жетті. 10-ғ. бастап аралда алғашқы мемлекеттер құрыла бастады., 1000ж. христиан діні қабылданды. 1262-64 ж. елді норвег ақсүйектері басып алды. 1380 ж. Исландия Даниямен уния (бірлестік) құрды. Елді ауру жаулап, халық саны азайып кетті. 16-ғ.-да ел Дания мемлекетіне бағынды. 1830 жылдан бастап елде шағын өндірістік кәсіп орындар құрыла бастады. 1857 жылы Исландияда Ұлттық құрылтай жиналысы құрылып, автономия берілуін талап етті. Дания бірқатар жеңілдік жасауға мүмкіндік берді. Сөйтіп бір ғасыр өтіп Исландия мемлекеті толықтай құрылды. Исландия геологиялық тұрғыдан алғанда өте жас елдердің бірі. Алайда өзге еуропалық мемлекеттер секілді тәуелсіздікке ерте қол жеткізген. Тарихтан Исландияның 1387—1390 жж. Данияға бағынышты болғаны белгілі.

Саясат жайғасы

Рейкьявиктағы парламент ғимараты

Исландия — республикалық мемлекет. Конституциясы 1944 ж. қабылданған. Ел басшысы — президент әр төрт жыл сайын бүкілхалықтық ашық және жабық сайлау нәтижесінде сайланып отырады. Дегенмен президенттің уысына атқарушы билік түгелдей беріле қоймаған. Заң бойынша атқарушы билік үкімет пен оның басшысы — Премьер-министрдің қолында.

Парламент (жергілікті тілде алтинг аталады) депутаттары да (жалпы саны — 63) бүкілхалықтық сайлау нәтижесінде 4 жылға сайланады.

Ал елдегі ең екпінді партия — «Тәуелсіздік партиясы». 2003 ж. соңғы алтинг депутаттары сайлауында аталмыш партия атынан «бәйгеге» түскен үміткерлер 22 орынды (33,7 %) жеңіп алған болатын. Исландиядағы өзге партиялар қатарында Прогрессивтік партия және социалистік-демократиялық альянс бар

Экономикасы

Исландия экономикасы соңғы жылдары ауытқымалы күй кешті. Айталық 1996—2001 жылдар аралығында елдің жылдық экономикалық өсімі 3—5% құраса, 2002 ж. бұл сан күрт төмендеп, 0,2% әрең ілікті. Ал ІЖӨ 0,6% аспай қалды. Алайда араға жыл салып, яғни 2003 ж. экономикалық өсім қайта көтеріліп, елдегі инфляция 5%-дан 2%-ға дейін қысқарды. Исландия озық елдер тізбегінде 2005 ж. 16 орында тұрса, 2006 ж. мәлімет бойынша оның тағы екі саты жоғарылағаны анықталды. Осы өрлеу нәтижесінде ғана Исландия алып алтылық қатарынан табылды.

Өнеркәсібі

Елде аздаған сұр тас көмір өндірісін есепке алмағанда, тау-кен өндірісі жоқтың қасы. Оның есесіне екінші дүниежүзілік соғыстан соң өңдеуші өнеркәсіп саласы қолға алына бастады. 1960 жж. бастап, импортталған шикі алюминий өңделіп, құрылысқа қажетті дайын алюминий өнімі экспорттала бастады. Исландияда жеңіл өнеркәсіп саласы да соңғы жылдары алға қойылып келеді. Аяқ киім, металл өнімдері, құрылыс материалдары, электр құралдары және түрлі тұтыну тауарлары шығарыла бастады.

Энергетикасы

Исландия энергетика саласы жағынан озық. Республикаға энергияның су көзі тән. Мемлекеттің гидроэнергетикалық мүмкіндігі жылына 80 млрд kW-сағ. бағаланады. Қазіргі таңда республикада 6 энергия өндіретін су көзі бар.

Тасымалдау

Исландиядағы жол белгісі

Исландияда автокөлік жолы мен су жолы жақсы дамығанымен, темір жол мүлдем жоқ. Есесіне автожолдың ұзындығы 12 955 км құрайды. Өйткені республикада көлік саны тым жоғары. Ресми емес мәліметтер бойынша, Исландияда жан басына шаққанда, екі адамға 1 көліктен келеді екен. Ал елдің сауда кемелерінің жалпы тауар сыйымдылығы 192 мың тоннаны құрайды. Елде тасымалмен 3 компания айналысады.

Балық шаруашылығы

Исландия экономикасының негізгі тірегі — балық шаруашылығы болады. Бұл сала жалпы халықтың 12% жұмыспен қамтып отыр, сонымен қатар, елдің сыртқа шығаратын тауарларының 70% құрайды. Оның ішіндегі негізгі тұщы су балықтары — нәлім (треска) мен майшабақ. Алайда соңғы жылдардағы балық түсімінің азаюына байланысты Исландияда мойва және сайра деп аталатын балықтар да ауланып, сыртқа шығарыла бастаған.

Бұған қоса Исландия халқы кит аулаумен де айналысады. Рас, 1989 ж. халықаралық жануарларды қорғау қауымдастықтарының араласуымен кит аулауға елде мораторий жарияланғанымен, 1990 жж. ортасына қарай ел басшылығы мораторийді қайта алып тастады.

Ауыл шаруашылығы

Ел халқының 5 пайызы ғана ауыл шаруашылық саласында қызмет етеді. Республикадағы жалпы ауыл шаруашылық фермаларының саны 6 мыңды құраса, оның 80 пайызы — жеке қожалықтар. Исландияның мал шаруашылығындағы негізгі нысанасы — қой шаруашылығы. Оның басты себебі: қой еті — Исландиядағы негізгі ет тағамына жатады.

Саудасы

Сондай-ақ, сыртқы саудада балық өнімінен кейінгі орынды жерасты пайдалы қазбалары алады. Оның ішінде Исландия сыртқа алюминий, диатомит, феррокремний шығарады.

Сыртқы саудада негізгі байланыс құратын елдері: Германия — 18%, Құрама Патшалық — 17,5%, Нидерланд — 11%, АҚШ — 11%, Испания — 5%, Дания — 5%, Португалия — 4%, Норвегия — 4%.

Ал импорт жөніне тоқталғанда, Исландия мұнай өнімдері мен азық-түлік, машиналар тасымалдайды. Импорт байланысын жүргізетін елдер мен оның пайыздары төмендегідей: АҚШ — 11%, Германия — 11%, Дания — 8,5%, Норвегия — 8,5%, Құрама Патшалық — 7,5%, Нидерланд — 6%, Ісүіш — 6%.

Жалпылама

Исландия Республикасы - Солтүстік Еуропада Атлант мұхитында Исландия аралында орналасқан мемлекет. Жер көлемі - 103000км². Халқы 272000 адам (1999 жылғы санақ бойынша). Тұрғындарының 99%-ы исландиялықтар. Ресми тілі - исланд тілі. Тұрғындарының көпшілігі христиан дінінің протестант-лютерандық тармағын ұстанады. Астанасы - Рейкьявик қаласы. Ел аумағында әкімшілік тұрғыдан 8 аймаққа , 23 ауданға (сисла) бөлінеді. Исландия - парламенттік Республика. 1944 ж. қабылданған Конституция бойынша мемлекет басшысы президент 4 жылға ашық сайлау арқылы сайланады (1996 жылдан - О.Р. Гримссон). Заң шығару билігін президент пен бір палаталы парламент (Альтинг) жүзеге асырады. Ұлттық мерекесі 17 маусым- Тәуелсіздік күні (1944). Ұлттық ақша бірлігі.

Сыртқы сілтемелер

• Мұз жамылған мығым ел немесе Исландия экономикасының құпиясы не? Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.