Дубровник

Дубровник
	Дубровник
	xорв. Dubrovnik
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Хорватия
Жупания	Дубровник-Неретва
Мэр	Мато Франкович
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°39′ с. е. 18°04′ ш. б. / 42.650° с. е. 18.067° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°39′ с. е. 18°04′ ш. б. / 42.650° с. е. 18.067° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	VII ғ.
Бұрынғы атаулары	Рагуза (1918 ж.)
Жер аумағы	142,6 км² км²
Орталығының биiктігі	3 ± 1 м м
Уақыт белдеуі	UTC+1, жазда UTC+2
Тұрғындары
Тұрғыны	42 615 адам (2011 ж.)
Ұлттық құрамы	хорваттар — 90%; босняктар — 3 %; сербтер — 3 %
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+385 20
Пошта индексі	20 000
	dubrovnik.hr
	Дубровник
	Дубровник шекарасы

Дубровник (xорв. Dubrovnik, 1918 жылға дейін — Рагуза, итал. Ragusa) — Хорватиядағы қала, Дубровник-Неретва жупаниясының әкімшілік орталығы.

2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. Далмацияның оңтүстігінде, Адрия теңізінің жағалауында орналасқан. Жер сілкіністеріне бейім.

Қалада теңіз порты, Дубровник халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізілген.

Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен Дубровник республикасының астанасы болған. Қала "Славян Афинасы" аталып, серб және хорват мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық Далмация патшалығының құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары фашистік Хорватияның құрамында, 1941—1943 жылдары Италияның қарамағында, 1945—1991 жылдары социалистік Югославияның құрамында болған.

Атауы

Дубровник—Рагуза деген жазуы бар 1894 жылға марка

Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де италиян тілінде қолданылады. Ол Адриядағы аралдың атауынан шыққан, сол аралда Эпидауростан (қазіргі Цавтат) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, Срдж тауының етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы емен тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды.

Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген романдық далмат тілі XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл латын тілі болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «Бан Кулин жарғысы» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады.

Тарихы

VII—XIV ғасырлар

VII ғасырда Лаус-Лаве (грекше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында Равенналық Анонимнің «Космографиясында» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан (Иллирия) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты.

Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында епископ Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды.

Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы полистік басқару жүйесінің қалыптасуына және римдік үлгіде христиан дінінің жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы архиепархия мәртебесіне ие болды.

Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан.

Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза Византияның қарамағында болды. IX ғасырда қала сарациндердің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді.

1000 жылы Рагуза дож Пьетро Орсеолоның алдында Венецияға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог Роберт Гвискардың вассалдары болды.

XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды.

Кейінгі ғасырларда қала Балқан түбегінің бойында, Қара теңіздің жағалауларына және Константинопольге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян кінәздіктерімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір монополиялар құқығына ие болды.

XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы кінәз басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-прирор қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен Оңтүстік Италиядағы нормандтардың күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды.

Венеция үстемдігі (1205—1358)

1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді Венеция Республикасымен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады.

Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға тері, балауыз, күміс және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік баждардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды.

Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші вече — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару патрицийлердің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады.

Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала Ластово аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан Пелешац түбегін сатып алды, ал 1345 жылы Млет аралы қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте оба індеті таралды.

Дубровник республикасы

XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы (лат. Communitas Ragusina) Дубровник республикасына (лат. Respublica Ragusina) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!».

1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака (итал. Giovanni Saraca) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында Вишеградта жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды.

1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац түбегі арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде Святодмитров салықтары, Стон мен Конавле салықтары.

XIV ғасырдың соңында Осман империясының Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан I Баязитпен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы Портаның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац түбегіндегі Стон қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді.

Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, Генуямен бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург Марин Држич (1508—1567) және ақындар Иван Гундулич (1589—1638) мен Иван Бунич Вучич (1591/92—1658), Дуро Ферич (1739—1820) сияқты тұлғалар болды.

1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын жер сілкінісі бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. Ренессанс және готикалық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының қасбеті ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты.

XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының Атлант мұхитына ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте Ресей консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды.

XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет штурммен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды.

Француз империясының құрамында (1808—1813)

1808 жылы Дубровник республикасы Франция тарапынан аннексияланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы Шонбрунн келісімшартына сәйкес, ол Наполеон жеңген жерлерде құрылған Иллирия провинцияларына қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал Огюст Мармон басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен Наполеон кодексі енгізілді, ресми хат-хабарларда хорват тілін пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз контрибуциялары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды.

Аустрия билігі (1814—1918)

Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала Вена конгресінің соңғы актісі бойынша Аустрия империясына қосылды. Дубровник Аустрияның тәждік жері, Далмация патшалығына кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. 1848—1849 жылдардағы революция кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты.

Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің (итал. L'Avvenire — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда иллиризм қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды.

Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы Аустрия-Мажарстан келісімі жасалып, империя Аустрия-Мажарстанның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық Цислейтания құрамында қалды.

XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «Аустриялық Ллойд» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады.

Югославия құрамында

1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған Словендер, хорваттар және сербтер мемлекетінің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол Сербия патшалығымен бірігіп, Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығын (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — Югославия патшалығы) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді.

1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник Зета бановинасының құрамына кірді. Бұл бановина қазіргі Черногория және оған іргелес аумақтардағы черногориялықтар, босниялықтар, сербтер және хорваттар қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған Хорват бановинасына енгізілді және Югославия патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды.

1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған Хорватия Тәуелсіз мемлекетінің (xорв. Nezavisna Država Hrvatska/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша Италия аннексиялады. Дубровник НДХ мен Иво Ройнич басқаратын усташтардың бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді.

1943 жылы Муссолини режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала югослав партизандарының қолына өтті. 1945 жылы Дубровник социалистік Югославияның бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол Хорватия Халық Республикасына берілді.

1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі.

Тәуелсіз Хорватия

Соғыс кезіндегі Дубровник

Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында Югославия Халық армиясы (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы демилитарландырғанына қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА Дубровник республикасын жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі Бранко Салай BBC-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты.

Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. Қызыл Кресттің Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді.

1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты.

1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар Требинені (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады.

Страдун көшесі

Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының (xорв. Srđ) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды.

Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде.

2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: Страдун қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды.

Географиясы

Дубровник панорамасы

Дубровник Хорватиядағы Далмация аймағының оңтүстігінде, Адрия теңізінің жағалауында орналасқан. Ол Дубровник-Неретва жупаниясының құрамына кіреді және солтүстігінде Майкови ауылы арқылы Дубровачко-Приморье (xорв. Dubrovačko Primorje) муниципалитетімен шектеседі. Ол Срдж тауының оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады.

Климаты

Климаты субтропиктік. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді.

Дубровник ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа максимум, °C	12,2	12,3	14,4	16,9	21,3	25,2	28,3	28,7	25,4	21,4	16,6	13,3	19,7
Орташа температура, °C	9,0	9,5	11,5	14,5	17,5	23,0	26,0	26,0	20,5	17,5	13,0	10,0	16,6
Орташа минимум, °C	6,5	6,4	8,5	10,9	15,2	18,8	21,5	21,7	18,7	15,2	10,8	7,8	13,5
Жауын-шашын нормасы, мм	95	89	98	91	76	49	24	59	79	110	142	125	1037
Су температурасы, °C	16	15	15	16	18	22	25	26	25	23	20	18	20
Дерекнама: worldweather.org, Туристік портал

Халқы

Дубровник халық санының динамикасы
Жыл		Адам, мың.
1857	14,445
1869	13,398
1880	15,666
1890	15,329
1900	17,384
1910	18,396
1921	16,719
1931	20,420
1948	21,778
1953	24,296
1961	27,793
1971	35,628
1981	46,025
1991	51,597
2001	43,770
2011	42,615
2021	41,562
Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)^[2], (2021)^[3]

2001 жылғы санақ

2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)^[4].

Ұлттық құрамы:

Хорваттар: 38 690 (88,39%)
Сербтер: 1 426 (3,26%)
Босниялықтар: 1 387 (3,17%)
Черногориялықтар: 242 (0,55%)
Басқалары: 853 (1,95%)

Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын хорват тілін ана тілі ретінде көрсеткен.

Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын рим-католиктер, 2 310 (5,28%) мұсылмандар, 1 697 (3,88%) православиеліктер, 1 430 (3,27%) агностиктер, 935 (2,14%) атеистер.

Көлік жүйесі

Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін Адрия тас жолы (xорв. Jadranski put) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, Черногориямен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген.

Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте Босния және Герцеговинаның тар табанды теміржол желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды.

Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен Сербияның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан.

1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада трамвай желісі жұмыс істеген.

Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. Риека, Сплит, Элафит аралдары және Млет аралымен тұрақты паром байланысы бар.

Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, Чилипи ауылына жақын жерде халықаралық әуежай орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты.

Мәдениет

Дубровник қаласының мұрағаты

Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында Марин Држич театры, Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және Дубровник университетін атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі.

Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы Қайта өрлеу дәуірімен тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық гуманистердің қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах Мавро Орбинидің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ этногенезі және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын Ескендір Зұлқарнайыннан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты.

Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан Трстено қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет дендрарий — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды Локрум аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері Дубровник мұрағаты жұмыс істейді.

Қаланың сәулеті

Қала құрылысы

Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді.

Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады.

1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды.

1436 жылы Италиядан Онофрио делла Кава шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын акведук жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады.

Ескі қала

Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — жерортатеңіздік-ортағасырлық қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым.

Страдун — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны.
Кінәз сарайы — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді.
Қалалық қабырғалар. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады.
Пиле қақпасы (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі.
Францискан монастырьі (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — Үлкен субұрқақ (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава.
Ложа алаңы. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан.
Әулие Власий шіркеуі (XVIII ғасыр). Әулие Власийдің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан.
Спонца сарайы (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан.
Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум.
Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан.
Мәриямның көкке көтерілу соборы (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған.
Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан.