Далмат тілі
Далмат тілі (кейде вельот тілі; өзіндік атауы: veklisúṅ, vetrún diskaurs) — Хорватияның Далмация аймағында тарихи түрде қолданылған роман тілі. Бұл тіл венет тілі және басқа да роман тілдерінің ықпалымен дамыған, бірақ оның түп-тамыры латын тіліне жатады. Сөздік қорында латинизмдердің көп болуы тілдің роман тілдерімен байланысын көрсетеді. Өлі тіл болып саналады.
Тарихы
өңдеуДалмат тілінің тарихы Рим империясының кезеңіне дейінгі уақытқа байланысты. Б.з.д. I ғасырда римдіктер Далмацияны жаулап алғаннан кейін, олар латын тілін жергілікті тұрғындарға тарата бастады. Осылайша, латынның әсері аймақтың тілдік ландшафтында терең із қалдырды.
Рим империясының құлауы (б.з. V ғасыр) кезінде Далмацияда түрлі герман, славян және роман тілдерінің ықпалы байқалды. Бұл кезеңде латын тілінің дәстүрлі формалары жергілікті диалектілермен араласып, жаңа тілдік формалардың қалыптасуына себеп болды.
Орта ғасырлар
өңдеуОрта ғасырларда (VI-XV ғасырлар) бұл тіл одан әрі дамып, бірнеше диалектілерге бөлінді. Бұл кезеңде Далмация Венеция республикасының әсерінде болды, ал венециялықтардың көші-қоны мен сауда-саттық іс-әрекеттері далмат тілінің лексикасына әсер етті. Венецияның үстемдігі кезінде, XIV-XVII ғасырларда, тілде венет тілі лексиканың елеулі үлесі пайда болды.
Алайда, XV ғасырда Хорватия мен Далмациядағы саяси өзгерістер, мысалы, Осман империясының кеңеюі, халықтың миграциясы мен демографиялық өзгерістерді тудырды. Осман империясының ықпалы кезінде Далмациядағы тұрғындардың өмір сүру жағдайы мен мәдениеті өзгерді, ал бұл өз кезегінде тілдің дамуына әсер етті.
Жаңа заман
өңдеуXVIII ғасырда далмат тіліне жазбаша әдебиет кіре бастады. Бұл кезеңде көптеген жазушылар, ақындар мен интеллектуалдар тілдің дамуына, грамматикасының қалыптасуына және жаңа сөздер мен терминдердің пайда болуына ықпал етті. Бірақ, сонымен қатар, бұл уақытта серб-хорват тілінің ықпалы да күшейді, ол жаңа тіл саясатының енгізілуімен байланысты болды.
XIX ғасырдың ортасына қарай, далмат тілі әдебиетте және ғылыми жұмыстарда қолданылды. Алайда, сол кезде Хорватияда серб-хорват тілінің үстемдігі күшейді, ал бұл бұрынғы халықтық тілдің қолданылуына теріс әсер етті.
Жойылуы
өңдеуБұл тілде сөйлейтін адамдар XX ғасырдың ортасына дейін өмір сүрді, ал қазіргі таңда бұл тіл мүлдем ұмытылып кеткен. Хорватияда серб-хорват тілінің мемлекеттік тіл ретінде қабылдануы, сондай-ақ ұлттық идентификацияның күшеюі бұрынғы халықтық тілдің ұмытылуына алып келді.
Лингвистикалық ерекшеліктері
өңдеуДалмациядағы роман тілдер тобына жататын бұл тілдің грамматикасы мен лексикасы латын тіліне негізделген. Алайда, ол венет, италиян, испан және француз тілдерінен алынған элементтерді қамтиды.
Бұл тіл диалектілерге бөлінген, олардың ішінде ең танымалдары — Трогир, Сплит және Дубровник диалектілері. Олар түрлі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерге ие болды.
Мәдени мұра
өңдеуДалмат тілі Хорватияның мәдени тарихында маңызды рөл атқарады. Ол өңір мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, сондай-ақ бұл өңірдің бай әдеби мұрасын қамтиды. Бұл тілде жазылған шығармалар мен поэзия Хорватияның тарихи және мәдени дамуына ықпал етті.
Далмат тілінің жойылуы ұлттық тілдер тарихы мен мәдениеті байлығының жоғалуына себеп болды. Дегенмен, тілдің сақталған жазба нұсқалары мен әдебиетінде тарихи маңызы мен мәдени мұрасы көрініс табуда.
Сыртқы сілтемелер
өңдеу- Tagliavini C Dalmatica, Lingua. Enciclopedia Italiana di scienze, lettere ed arti. Istituto dell'Enciclopedia Italiana (1931). Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 мамыр 2015. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.
- Il dalmatico. Storia — Dalmazia. Arcipelago Adriatico (16 қаңтар 2006). — Далмат тілінің тарихы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 қаңтар 2015. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.
- Репина Т. А. Далмат тілі (орыс.). Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік. Кеңестік энциклопедия (1990). Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 қазан 2014. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.
- Далмат тілі (орыс.). Кругосвет энциклопедиясы – әмбебап ғылыми-популярлық онлайн-энциклопедия (1 февраля 2002). Басты дереккөзінен мұрағатталған 30 наурыз 2015. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.
- Lengua Dálmata. Proel. Promotora Española de Lingüística (20 қаңтар 2004). Басты дереккөзінен мұрағатталған 5 қыркүйек 2013. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.
- Neo-Dalmatian Language Page (ағыл.). geocities.ws (1 February 2001). — Далмат тілі туралы қолда бар деректер негізінде теориялық түрде қайта жасауға қазіргі заманғы талпыныстар. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 тамыз 2009. Тексерілді, 17 қаңтар 2015.