Далмация

Далмация (Далматия) (xорв. Dalmacija, черног. Далмација, итал. Dalmazia, лат. Dalmatia, гр. Δαλματία) — Хорватия, Босния және Герцеговина, сондай-ақ Черногориядағы Адрия теңізінің шығыс жағалауындағы тарихи өңір. Ол Балқанға кіреді.

Далмация Адрия жағалауымен, солтүстікте Паг аралынан бастап, оңтүстікте Котор шығанағына дейін созылып, ені 50 км-ге дейін, ұзындығы шамамен 400 км болатын белдеу түзеді. Сонымен қатар, шамамен 1000 жағалау аралын (барлық көлемі шамамен 13 мың км²) қамтиды.

Геологиялық құрылымы кальцийлі тастардан тұрады, онда карстық құбылыстар айқын байқалады.

Климаты — жерортатеңіздік.

Экономикасы

Экономика негізінен дамыған туризмге сүйенеді.

Ауыл шаруашылығы (зәйтүн, цитрус ағаштары, інжір, жүзім) және мал шаруашылығы (ешкі, қой). Балық аулау.

Сала жағынан нашар дамыған өнеркәсіп — негізінен азық-түлік, өңдеу және кемелер жасау салалары.

Тарихы

Далмацияның тарихи елтаңбасы

Далмация жерлерінде ежелгі заманда иллирийлер тайпалары, оның ішінде аймақтың атауын беретін далматтар өмір сүрген. Олар осы аймақта бірнеше қысқа мерзімді мемлекеттер құрған. Б.з.д. VII және VI ғасырларда гректер Апполония мен Эпидамн секілді бірнеше колониялар негізін қалады. Б.з.д. III ғасырдың екінші жартысында Римнің бұл аймаққа экспансиясы басталды, бұл процесс Б.з.д. II ғасырдың ортасында жаулап алумен аяқталды. Алдымен бұл жер Иллирик провинциясына кірген, кейінірек Далмация провинциясы да болған. Римдік Далмацияның негізгі қаласы ұзақ уақыт бойы Солин болып, император Диоклетианның туған жері болып табылады. Рим империясы бөлінгеннен кейін Далмация империяның батыс бөлігінің құрамына кірді. Б.з. V ғасырдың соңында Остгот мемлекетіне қосылды.

VI ғасырда Далмация император Юстинианның кезінде Византияға қосылды.

Дәл осы уақытта славяндар Далмация жерлеріне келе бастады, олар тез арада бұл аймақты басып алды (иллирийлердің славянданбаған бөлігі, бәлкім, тек Албания территориясында қалды). Бұл кезеңдегі славян тайпаларына мыналар кірді:

Далмацияның көп бөлігін хорваттар мекендеді, олардың орталығы бастапқыда дәл осы жерде орналасқан (хорват патшаларының тәж киген және билік еткен орындары Биоград пен Нин, ал Нин қаласында IX ғасырда хорваттардың алғашқы епископтығы құрылды) еді. Бұл уақытты тек аралдар мен Адрия жағалауындағы ірі қалалар Византияның қол астында қалды. Венеция да, Византиямен бәсекелесе отырып, өз ықпалын кеңейтуді бастады.

Хорватия XII ғасырдың басында Арпад әулетінің қол астына түскеннен кейін, мажарлар Далмация үшін Византия мен Венециямен бәсекеге түсті; Сербия мен Боснияның билеушілері де осы аймаққа қол жеткізуді көздеді. 1204 жылы Төртінші крест жорығына байланысты оқиғалар нәтижесінде Византия Далмациядан түпкілікті қуылды; Далмация хорваттар мен венециандықтар арасында бөлініп, оңтүстік-шығыс бөлігінде Рагуза (Дубровник) атты сауда республикасы тәуелсіздік алды.

XV ғасырдың басынан бастап, Далмацияның барлығы (Рагузадан басқа) Венеция билігінде болды. Бұл аймақтағы қалалар Венеция сауда желісінің бір бөлігіне айналып, қарқынды дамыды, Рагуза да өз гүлденуін көрді. Венеция ықпалы Далмация қалаларының итализациялануына ықпал етіп, оның әсерлері 20 ғасырдың ортасына дейін аймақ саясатына әсер етті. XV ғасырда батыс Балқанның көп бөлігі Осман империясына өтті, бірақ ол Далмацияның барлық аумағын өзіне қоса алмады. Түріктердің болуы Рагузаға да пайдалы болды, өйткені ол Венеция мен Стамбұл арасында маневр жасап, осылайша тәуелсіздігін сақтап қалды.

XVII ғасырда Далмация қалаларының экономикасы дағдарысқа ұшырады, негізінен Адриядағы сауда жолдарының қысқаруынан; сонымен қатар 1667 жылы Дубровникті жойқын жер сілкінісі қиратты. 1699 жылы Карловиц бітімі арқылы Венеция Түркияның есебінен өз иеліктерін кеңейтті. 1797 жылы Венецияның Далмациясы Аустрия империясына қосылды. Біраз уақыттан кейін, 1808 жылы Наполеон елге кіріп, Рагузаны, ал 1809 жылы Далмацияны басып алды. Ол Далмациядан бөлек, бірнеше оңтүстік славяндық территорияларды қамтитын Илирик провинцияларын құрды. 1813 жылы Илирик провинциялары Австрияның бақылауына өтті.

Аустрияның Далмациядағы билігі 1918 жылға дейін созылып, экономикалық және мәдени тоқырау кезеңін тудырды. Далмация сол кезеңде мемлекеттің шетінде орналасып, оның экономикалық және сауда маңызы болмады. Сонымен қатар, стратегиялық себептермен Аустрия-Мажарстан құрылған кезде Хорватиямен бірге Залитавияға қосылмады, ал 1880 жылға дейін мемлекеттен кеден шекарасымен бөлініп, Преджлитавияда қалды (Хорватия мен Далмацияның біріккені осы уақыт аралығында хорват саясаткерлерінің басты мақсаты болды). XIX ғасырдың екінші жартысында оңтүстік славяндық ұлттық қозғалыстар (негізінен хорваттар) дами бастады, олар итальяндық азшылықтың үстемдігін тоқтатып, жергілікті парламентте үстемдікке ие болды.

Аустрия-Мажарсатнның құлауы мен Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуынан кейін Далмацияның көп бөлігі Сербтер, хорваттар және словендер патшалығына (кейінгі Югославия) қосылды. Алайда Италия да оның территориясына талап қойды (Далматтарға хат) – ақырында Италияның қолында Далмацияның ең үлкен қаласы Задар қалды. Бұл Италияны қанағаттандырмады, өйткені олар екі дүниежүзілік соғыс аралығында Далмацияның қалған бөлігінен де талаптарын жалғастырды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Далмацияның көп бөлігі (солтүстік-батыс бөлігі Сплитпен және Бока-Котормен) Италияға қосылды, ал кішірек бөлігі Хорватияның Тәуелсіз мемлекетіне өтті (мысалы, Дубровник). Ось мемлекеттерінің жеңілісінен кейін Далмация қайтадан Югославияның құрамына кірді. Осы кезеңде Далмация туристік аймағына айналды.

90-жылдардың басында Югославияның ыдырауынан кейін Далмация бөлініп, бұрынғы Югославияны құраған федерациялық республикалардың шекараларына сәйкес бөлінді. Аумағының басым бөлігі Хорватияға тиесілі болды, ал шағын бөлігі Черногорияға (Бока-Котор) және Босния мен Герцеговинаға (Неум аймағы) өтті. Бөліну қақтығыссыз өткен жоқ, 1991–1992 жылдар аралығында Хорватиядағы соғыс кезінде Далмацияның аумақтары оққа ұшты (мысалы, Югославия армиясымен блокадаға алынған және атқыланған Дубровник). Жағдай тұрақталғаннан кейін Далмация Хорватияның ең танымал туристік аймағына айналды.

Әкімшілік бөлінісі

Далмация аумағы Хорватияның ең оңтүстікте орналасқан шамамен төрт жупанына сәйкес келеді, оларды мұнда солтүстіктен оңтүстікке қарай аталған: ^[1]:

Жупань	Орталығы	Халық саны (2011 жылғы санақ)	Этникалық хорваттар	Басқа этникалық топтар
Задар жупаниясы (Zadarska županija)	Задар	170 017^[2]	157 389 (92,57%)^[2]	12 628 (7,34%): сербтер - 8184 (4,81%)^[2]
Шибеник-Книн жупаниясы (Šibensko-kninska županija)	Шибеник	109 375^[3]	95 582 (87,39%)^[3]	13 793 (12,61%): сербтер - 11 518 (10,53%)^[3]
Сплит-Далмация жупаниясы (Splitsko-dalmatinska županija)	Сплит	454 798^[4]	441 526 (97,08%)^[4]	13 272 (2,92%): сербтер - 4797 (1,05%), босняктар - 1389 (0,31%) және албандар - 1025 (0,23%)^[4]
Дубровник-Неретва жупаниясы (Dubrovačko-neretvanska županija)	Дубровник	122 568^[5]	115 668 (94,37%)^[5]	6,900 (5,63%): сербтер - 2095 (1,71%) және босняктар - 1978 (1,61%)^[5]