Задар

Задар
	Задар
	xорв. Zadar
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Хорватия
Жупания	Задар
Мэр	Бранко Дукич
Тарихы мен географиясы
Координаттары	44°07′ с. е. 15°13′ ш. б. / 44.117° с. е. 15.217° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 44°07′ с. е. 15°13′ ш. б. / 44.117° с. е. 15.217° ш. б. (G) (O) (Я)
Бұрынғы атаулары	Зара
Уақыт белдеуі	UTC+1, жазда UTC+2
Тұрғындары
Тұрғыны	71 471 адам (2011 ж.)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+385 23
Пошта индексі	23 000
	zadar.hr (хорв.)
	Задар
	Задар шекарасы

Задар (xорв. Zadar), Цара (итал. Zara, лат. Jadera) — Хорватиядағы қала, Далмацияның маңызды тарихи орталықтарының бірі. Ол Адрия теңізінің орталық бөлігінде орналасқан және Задар жупаниясының орталығы болып табылады. Халқы — 71 471 адам (2011)^[2].

Жалпы мәлімет

Қала Адрия жағалауындағы көптеген айлақтармен қоршалған. Задардың ескі қаласы, мәдени-тарихи маңызы жоғары, рим қаласының шегінде орналасқан.

Қала тұрғындарының негізгі бөлігі туризм, сауда, тамақ өнеркәсібі, балық аулау және балық өңдеу, машина жасау, кеме жасау салаларында жұмыс істейді.

Задар университеті 1396 жылы құрылған және Хорватиядағы ең ескі университеттердің бірі болып табылады.

Қалаға жақын жерде үш ұлттық парк орналасқан — Корнаты, Пакленица және Солтүстік Велебит.

Тарихы

Задардағы Рим форумының қалдықтары

Б.з.д. IX ғасырдан бастап мұнда иллирийлердің Ядера деп аталатын қонысы болды. Б.з.д. I ғасырда қала римдіктердің қолына түсті.

V ғасырда Батыс Рим империясының құлауынан кейін қала түрлі жаулаушылардың шабуылдарына жиі ұшырады. VII ғасырда, Далмация жағалауына славяндар келген кезде, Задар Византия империясының құрамына кіріп, Далмация провинциясының астанасы атанды. IX ғасырдың басында франктер қалаға шабуыл жасап, 812 жылы Задар қайтадан Византияның қоластына өтті. Задар Византияның стратегиялық (проконсул) резиденциясы болды. 1000-1024 жылдар аралығында Венеция республикасы қысқа уақытқа қалаға билік жүргізгеннен кейін, Византия оны қайтадан иеленді.

1069 жылы Хорватия патшасы IV Петар Крешимир хорват патшалығының ұзақ жылдар бойы армандаған мақсатын жүзеге асырды. Петар Крешимир Византиямен келісімшарт жасап, Адрия жағалауындағы маңызды портты қалалар, оның ішінде Задар, Хорватияның бақылауына өтті. Осы сәттен бастап Задардың тұрғындары, негізінен романдықтар, хорваттармен толығып, олар жақын славяндық қоныстардан Задарға көшіп келді.

1105 жылы Задар Трогир келісімі бойынша мажар-хорват патшасының билігін мойындап, кең автономия алу шартында келісім жасады. Осыдан кейін қала патшалық пен Венеция республикасы арасында үнемі соғысқа тартылды, нәтижесінде бірнеше рет билік ауысты. Венецияның Адриядағы сауда жолдары үшін Задар стратегиялық маңызды қала болғандықтан, Венеция оны иелену үшін күресті. Қала халқы патша жағында болды, себебі патшалық Задар тұрғындарына Венециядан әлдеқайда үлкен автономия берді. XII ғасырдың ортасында венециялықтар Задарды бағындырды, 1164 және 1168 жылдардағы тұрғындардың көтерілістері, мажар-хорват патшасы III Иштванның әскері тарапынан қолдау тапты, 1170 жылы Венеция тарапынан басып алынды. Бірақ 10 жылдан кейін Задар жаңа көтеріліс жасап, өзінің билеушісі III Белуді мойындады. Бұл көтеріліс сәтті өттіп, 1190 жылы задарлық флот венециялықтарды теңіз шайқасында жеңді.

1202 жылы венециялық дож Энрико Дандоло Задарға өзінің қарыздарын төлемеген крестшілерді Төртінші Крест жорығына жіберді. Қаланы қоршау қатаң өтті, ақырында, Задар шабуылмен алынып, толығымен тоналды. Папа III Иннокентий христиан Задарының тонауына қатысқан барлық қатысушыларды шіркеуден аластады. 1205 жылы қалпына келтірілген Задар Венециямен автономия шартында келісім жасасты, ал 1216 жылы патша II Андраш мажар-хорват патшалығының Задарға қатысты талаптарынан бас тартты.

Алайда бұл тек бір кезең болды. Қала тұрғындары рухының сөгілмегенін олар 1242 жылы жаңа көтеріліс кезінде дәлелдеді. Көтеріліс басылғаннан кейін венециялықтар қалада қатал заңдар енгізді — хорваттардың қалада тұруына, хорваттармен некеге тұруына тыйым салынды, ал барлық задарлықтар Венецияға барып, тәубе етуі тиіс болды. Бұл шаралар нәтиже бермеді, 1311 жылы жаңа антивенециандық көтеріліс орын алып, 1313 жылы ғана басылды.

Мажарстан мен Венеция арасындағы қарсыласу жаңа кезеңге XIV ғасырдың ортасында, Әулие Иштван тәжінің иесі Ұлы Людовик болған кезде, кірді. 1345 жылы Задарда басталған Венецияға қарсы көтеріліс соғысқа алып келді, оның барысында Людовик қала тұрғындарының қолдауымен Далмацияның барлық негізгі қалаларын, соның ішінде Задарды жаулап алды; сосын Италияның солтүстігіне жорық жасағаннан кейін, Венеция Задар бітімін (1358 жыл) қабылдауға мәжбүр болды, нәтижесінде ол бүкіл Далмациядан айырылды.

Әулие Донат шіркеуі

Людовик патшалығының қуаты оның өлімімен аяқталды. Таққа таласушы арасындағы азаматтық соғыстар оның күшін әлсіретті. 1409 жылы Неаполь патшасы Владислав Далмацияны Венецияға 100 000 дукатқа сатты. Келесі 400 жыл бойы Задар мен басқа далмациялық қалалар Венецияның құрамында болды.

Венецияның Задардағы ықпалы, бір жағынан, қалаға тұрақтылық пен тыныштық әкелсе, екінші жағынан, сауда маңыздылығының төмендеуіне әкеп соқты, себебі Венеция Задарды өзінің шығыс саудасындағы транзиттік пункті ретінде қарастырып, дербес шаруашылық әрекеттеріне тыйым салды. Осы ғасырларда Задар бірнеше рет шығыстан келген сауда кемелерімен тараған оба індетінен зардап шекті.

XVI ғасырдан бастап Венеция мен Осман империясы арасында Адрияға бәсекелестік басталды. Задар осы соғыстарда венециялықтардың стратегиялық маңызды бекініс орталығы ретінде қызмет етті, осыған байланысты қалада көптеген қорғаныс құрылыстары салынды.

1797 жылы Венеция республикасының құлауынан кейін Задар, Далмацияның барлық аймағымен бірге, Аустрияға қосылды. Қысқа мерзімді француз билігінен кейін, 1813 жылы қала қайтадан Аустрия тәжінің қарамағына өтті. Наполеон билігі кезінде Задарда хорват тіліндегі алғашқы газет шығарылды.

XIX ғасырдың екінші жартысында Задар хорват мәдениеті мен ұлттық жаңғырудың орталығына айналды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Задар Италияның оккупациясына ұшырады, ал соғыс аяқталғаннан кейін Истрия, Црес, Лошинь және Ластово аралдарымен бірге Италияның құрамына кірді, ал қалған Далмация Сербтер, хорваттар және словендер патшалығына (кейіннен Югославия патшалығы) қосылды.

1943-1944 жылдар аралығында соғыс кезінде Задар 72 рет ағылшын және американдық ұшақтармен жаппай бомбыланды, нәтижесінде қала дерлік толықтай қирады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Задар Хорватия құрамында ЮСФР-ге кірді, бұл қаладағы италиян тұрғындарының жаппай кетуіне себеп болды.

1991 жылы Хорватияның тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін Задар қайтадан бомбылауға ұшырады, бұл жолы серб армиясымен. Қала 1993 жылдың қаңтарына дейін қоршауда болды, сол уақытта қала мен оның айналасындағы барлық аумақ хорват армиясының бақылауына өтті. Қалаға жекелеген шабуылдар 1995 жылға дейін, яғни Хорватиядағы соғыс аяқталғанға дейін жалғасты.

Климаты

Задар ылғалды субтропикалық (Cfa) және жерортатеңіздік (Csa) климаттың шекарасында орналасқан. Қыста орташа температура шамамен 8 °C, ал жазда шамамен 23 °C.

Задар ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа максимум, °C	10,8	11,3	13,6	16,6	21,3	25,2	28,2	28,2	24,3	20,0	15,1	11,9	18,9
Орташа минимум, °C	4,3	4,3	6,3	9,3	13,5	17,0	19,3	19,3	16,0	12,5	8,3	5,5	11,3
Жауын-шашын нормасы, мм	73	63	64	70	65	54	30	50	104	107	106	95	881
Дерекнама: VirtualGuide

Көлік жүйесі

Задар Хорватияның барлық ірі қалаларымен, Босния және Герцеговина қалаларымен және кейбір еуропалық астаналармен тұрақты автобус қатынасымен байланысқан. Қала ұлттық теңіз паром желілері арқылы жағалау бойындағы қалалармен және Задар топаралының аралдарымен, сондай-ақ халықаралық паром желісі арқылы Италияның Анкона қаласымен байланысқан.