Сплит (қала)

Сплит
	Қала
	Сплит
	xорв. Split
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Хорватия
Жупания	Сплит-Далмация
Қала бастығы	Ивица Пульяк
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°30′31″ с. е. 16°26′16″ ш. б. / 43.50861° с. е. 16.43778° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°30′31″ с. е. 16°26′16″ ш. б. / 43.50861° с. е. 16.43778° ш. б. (G) (O) (Я)
Жер аумағы	63 км²
Уақыт белдеуі	UTC+1, жазда UTC+2
Тұрғындары
Тұрғыны	178 102 адам (2011)
Этнохороним	сплиттықтар
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+385 21
Пошта индексі	21000
Автомобиль коды	ST
	split.hr (хорв.)
	Сплит
	Сплит шекарасы

Сплит (xорв. Split, итал. Spalato) – Хорватиядағы 1700 жылдан астам тарихы бар қала. Далмациядағы ең ірі қала және Загребтен кейін елдің екінші ірі қаласы. Танымал курорттық аймақтың орталығы, Адрия теңізі жағалауының орталық бөлігінде, Задар мен Дубровник қалаларының арасында орналасқан. Халқы – 178 102 адам (2011 жылғы санақ бойынша^[1]).

Жалпы мәліметтер

Қала Мариян түбегінде, Каштела шығанағы мен Сплит каналының арасында, Мосор тауларының етегінде орналасқан (ең биік нүктесі – Мосор, 1330 метр).

Тұрғындары туризм, сауда, тамақ өнеркәсібі, балық аулау мен балық өңдеу, шарап жасау, тыңайтқыш өндірісі, кеме жасау, әктас өндіру және өңдеу салаларында еңбек етеді. Жүк және жолаушы порттарында да көптеген тұрғындар жұмыс істейді. Қала экономикасына жаңа автожолы (A1) зор үлес қосып, Сплитті ел астанасымен және Еуропа елдерімен байланыстырды.

Қаланың негізгі көрнекі орны – Диоклетиан сарайы (б.з. 305 жыл). 1979 жылы Сплиттің тарихи орталық бөлігі ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне енгізілді.

Тарихы

Сплиттегі Диоклетиан сарайы

Сплиттің солтүстік-батыс маңында орналасқан римдік Салона колониясының қирандылары әлі күнге дейін көруге болады; ол Далмация провинциясының астанасы және экономикалық орталығы болған. Аңыз бойынша, III ғасырда болашақ Рим императоры Диоклетиан осы жерде дүниеге келген. Ол Римді 284-305 жылдар аралығында билеп, Рим империясының мемлекеттік құрылымын реформалаушы және христиандарды қатты қудалағандар қатарында тарихта қалған. 305 жылы биліктен бас тартқаннан кейін ол Сплитке оралып, сол жерде оған арналып салынған сарай құрылысы жүріп жатты. Диоклетиан кейіннен христиан соборына айналған кесенеде жерленген.

639 жылы аварлар шапқыншылығы кезінде Сплит қирап, қала тұрғындары Диоклетиан сарайының қабырғаларына тығылды. VII ғасырдың соңына қарай аймақтың бүкіл жағалау сызығы мен қала славяндармен қоныстанды. XII ғасырда Сплит мажар-хорват тәжі билігін ресми түрде мойындады, алайда 1420 жылға дейін, Далмациядағы жағалау мен аралды қалалардың көпшілігімен бірге Венецияның құрамына кіргенге дейін, дербестігін сақтады. Венеция құрамында болған кезде де Сплит белгілі бір автономияға ие болды. Қаланың айналасы, әсіресе Каштела шығанағының жағалауы, ауқатты венециялықтардың демалыс орнына айналды. Олардың тұрғызған көптеген виллалары мен сарайлары бүгінге дейін сақталған.

Орта ғасырларда Сплит Хорватияның сауда, экономика және мәдениет орталықтарының біріне айналды. Қала тумаларының бірі – хорват ұлттық әдебиетінің негізін қалаушы, гуманист және жазушы Марко Марулич.

1797 жылы Сплит, Далмациямен бірге, Аустрияға қосылды. Қысқа француз билігінен кейін 1813 жылы қала қайтадан австриялық тәж билігіне өтті.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Сплит Италияның қоластында болды, ал соғыстан кейін Сербтер, хорваттар және словендер патшалығының (кейін Югославия патшалығы) құрамына енді.

1941 жылғы Сәуір соғысы кезінде Сплит қайтадан италиялықтар тарапынан басып алынды. Рим келісімдеріне сәйкес, сол жылы Хорватияның Тәуелсіз мемлекеті қала мен Адря жағалауының басқа да аумақтарын Италия патшалығына берді. 1943 жылы қала фашизмге қарсы партизандар тарапынан азат етілгенімен, көп ұзамай неміс армиясы бақылауына алды. 1944 жылдың 26 қазанында Сплит жаулап алушылардан толықтай босатылды. Соғыстан кейін Сплит Хорватияның құрамында Югославия Социалистік Федеративтік Республикасының (ЮСФР) бөлігі болды.

1991 жылы Хорватия тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Сплитте хорваттар мен қалада орналасқан Югославия халық армиясының (ЮНА) бөлімшелері арасында бірқатар қарулы қақтығыстар болды. Ең елеулісі – «Сплит» атты югославиялық әскери кемесі қаланы бомбалаған оқиға еді. Дегенмен, бұл шабуыл қалаға айтарлықтай зақым келтірмеді, ал 1992 жылдың қаңтарында ЮНА бөлімшелері қаланы біржола тастап кетті. Бұрынғы Югославиядағы азаматтық соғыс кезінде Сплит ірі шайқастардан аман қалды.

Көлік жүйесі

Сплит әуежайы

Сплит Хорватияның барлық ірі қалаларымен, Босния және Герцеговина қалаларымен, сондай-ақ кейбір еуропалық астаналармен тұрақты автобус қатынасымен байланысқан. A1 автобаны елдің құрлықтық бөлігінен қалаға көлікпен оңай жетуге мүмкіндік береді. Қала Риека және Дубровник қалаларымен, Брач, Хвар, Шолта, Вис, Корчула және Ластово аралдарымен ұлттық теңіз паром желілері арқылы, сондай-ақ Анкона, Венеция және Пескара сияқты италиялық қалалармен халықаралық паром желілері арқылы байланысқан. Трогирге барар жолда, қаладан 20 шақырым қашықтықта, туристік маусымда өте қарқынды жұмыс істейтін халықаралық әуежай орналасқан (2015 жылы 1 млн. 955 мың жолаушы). Сплит – Хорватияның ұлттық теміржол желісіндегі ең оңтүстік нүкте, алайда Сплитке баратын теміржол желісі электрлендірілмеген және аз қолданылады.

Климаты

Климаты субтропикалық. Мамырдан қазанға дейін жазғыдай жылы немесе ыстық болады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 806 мм, жауын-шашынның ең көбі жылдың соңына келеді. Сплиттегі ауаның абсолюттік минималды температурасы қаңтарда −9°-тан шілдеде +13°-қа дейін өзгереді. Абсолюттік максимум — қаңтарда +20°-тан шілдеде +40°-қа дейін.

Сплит ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Абсолюттық максимум, °C	17,4	22,3	24,3	27,7	33,2	38,1	38,6	38,5	34,2	27,9	25,8	18,6	38,6
Орташа максимум, °C	10,2	11,0	13,7	17,4	22,5	26,7	29,8	29,5	25,1	20,0	14,9	11,5	19,4
Орташа температура, °C	7,8	8,3	10,7	14,1	18,9	22,8	25,7	25,0	21,6	17,1	12,4	9,2	16,1
Орташа минимум, °C	5,3	5,5	7,6	10,8	15,2	18,8	21,6	21,5	18,1	14,1	9,9	6,8	12,9
Абсолюттық минимум, °C	−9	−8,1	−6,6	0,3	4,8	9,1	13,0	11,2	8,8	3,8	−4,5	−6,3	−9
Жауын-шашын нормасы, мм	77,9	64,8	63,5	62,0	54,9	50,8	27,6	42,7	66,9	78,1	111,9	105,1	806,2
Су температурасы, °C	15,6	15	15	15,9	18,3	21,9	24,9	26,2	25,1	22,8	20	17,3	19,8
Дерекнама: worldweather.org, Туристік портал

Қаладағы спорт

Қаланың басты стадионы - Полюд

Сплит — Хорватияның ең танымал спорт орталықтарының бірі болып табылады. Қалада футбол, баскетбол, ескек есу, жүзу, гандбол және желкенді спорт сияқты түрлі спорт түрлері кеңінен дамыған.

Футбол

Сплиттің басты футбол командасы — «Хайдук», ол Хорватияның ең мықты командаларының бірі ретінде танымал. Команда 1911 жылы құрылып, өзінің жарқын тарихында көптеген ұлттық және халықаралық жарыстарда жеңіске жеткен. «Хайдук» жанкүйерлері қалада футбол мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады.

Баскетбол

Қалада «Сплит» (кейде «Югопластика» деп те аталады) баскетбол командасы бар. 1988-1991 жылдары Еуропаның ең мықты командасы болып саналатын бұл клуб, көптеген табысты жарыстарға қатысқан. Сплиттен шыққан танымал баскетболшылар арасында Тони Кукоч пен Дино Раджа бар.

Су спорттары

Сплитте су полосы да танымал, мұнда «Ядран», «ПОШК» және «Морнар» клубтары жұмыс істейді. Су спортына қызығушылар үшін қалада жүзу, желкенді спорт, сондай-ақ виндсерфинг сияқты спорт түрлері де қолжетімді.

Турнирлер мен оқиғалар

Сплитте спорттық оқиғалар мен турнирлер жиі өткізіледі. Қалада әйелдер шахмат олимпиадасы (1963), 1979 жылы Жерорта теңізі ойындары, 1990 жылы жеңіл атлетикадан Еуропа чемпионаты өткізілген.

Қаладағы спорттық инфрақұрылым мен белсенділік қала тұрғындарының спортқа деген қызығушылығын арттырып, жастар арасында салауатты өмір салтын насихаттауда маңызды рөл атқарады.

Көрікті жерлері

Әулие Дуйм соборы

Диоклетиан сарайы — төртбұрышты шағын қала, ол биік қабырғалармен қоршалған. Сарайдың оңтүстік қабырғасы жағалауға, солтүстік қабырғасы Штроссмайер паркіне, шығыс қабырғасы қала базарына, ал батыс қабырғасы Халық алаңы мен оның айналасындағы ескі қалаға қарайды. Сарай аумағында мынадай нысандар орналасқан:
Әулие Дуйм соборы — жоғары мұнарасы бар сегізбұрышты собор, ол Диоклетиан кесенесінен ерте орта ғасырда қайта салынған. Әулие Домн Диоклетиан кезінде мерт болған епископ, Сплиттің қорғаушысы ретінде есептеледі. Собор ішінде Юрай Далматиннің авторлығымен салынған және айқын бейнелермен безендірілген алтарь орналасқан.
Перистиль — рим кезеңінен қалған сарайдың ішкі алаңының бірі. Ашық аспан астындағы төртбұрышты алаң мәрмәр бағаналармен қоршалған. Римдіктер бұл алаңды салтанатты рәсімдер үшін пайдаланған, қазіргі кезде жыл сайын Сплит жазғы театры (xорв. Splitsko ljeto) өтеді.
Вестибюль — күмбезбен жабылған дөңгелек зал, ол императордың сақталмаған жеке бөлмелеріне апарады.
Юпитер храмы — тамаша түрде сақталған рим храмы, ол ерте орта ғасырда христиандыққа айналдырылған.
Грипе бекінісі.
Ратуша — XV ғасырдың ескі ратушасы Халық алаңында орналасқан, қазіргі уақытта мұнда Этнографиялық музей бар.
Гргур Нинский ескерткіші — Диоклетиан сарайының Солтүстік кіреберісінде орналасқан.
Римдік Салона қирандылары — қала маңында орналасқан, мұнда үлкен амфитеатр, храмдар, сарайлар мен виллалардың қирандыларын көруге болады.

Бауырлас қалалары

Дереккөздер

↑ 2011 жылғы санақ деректері.(қолжетпейтін сілтеме)
↑ İzmir'in kardeş kentleri. İzmir Büyükşehir Belediyesi. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 тамыз 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 шілде 2012.
↑ Kardeş Şehirler - Split. Antalya Büyükşehir Belediyesinin Resmi Sitesi. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 қаңтар 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 шілде 2012.

Сыртқы сілтемелер

split.hr (хорв.) Сплит
Сплит туралы ақпарат (ағыл.)
Сплиттің тарихы мен көрікті жерлері (орыс.)
Диоклетиан сарайы (ағыл.)

[1] 2011 жылғы санақ деректері.(қолжетпейтін сілтеме)

[ks-2] İzmir'in kardeş kentleri. İzmir Büyükşehir Belediyesi. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 тамыз 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 шілде 2012.

[3] Kardeş Şehirler - Split. Antalya Büyükşehir Belediyesinin Resmi Sitesi. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 қаңтар 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 шілде 2012.

[1]

[2]

[3]