Алдыңғы сармат ескерткіштері

Алдыңғы сармат ескерткіштері — алдыңғы сармат (Прохоров) уақытында Жайық еңірі — Еділ бойы тұрғындарының мәдениетінде елеулі өзгерістер болады. Ең алдымен, көшпелі тұрғындардың батысқа ағыла жылжуы аңғарылады. Еділдің арғы жағы мен Жайық өзенінің орта және төменгі ағысы бойындағы ескерткіштер, тегінде, көшпелілердің Електен кетуі есебінен болар, едәуір көбейген. Сапалық және сандық өзгерістер айқын біліне бастайды. Ақтөбенің төңірегінде ауқатты және ақсүйек әулеттердің мүшелері көп мөлшерде жерленген алып ағаш құрылыстары бар үлкен обалар жойы- лады. Олардың орнын катардағы жауынгерлердің қатты сиреп кеткен жеке қабірлері алады. Сонымен бірге Орал ауданында көбінесе Таяу Шығыстан, Орта Азиядан немесе Римнен әкелінген ғажайып саймандар салынған едәуір бай қабірлер пайда болады.

Олардың біреуі екі қабат етіп жерленген Володарка № 4 обаның үлкен (6x3 м) моласынан табылды103. Бір қабір түгелдей дерлік қираган, шұңқырдың оңтүстік жартысындагы екіншісі тонаушылардан аман қалыпты. Жерленген адамның сол жақ жамбасында — ұзын семсер, сол қолының білезігінде сырт жағында білігі және шығыңқы сабы бар қола айна жатыр. Өлген адамның оң жағында жылқы сүйектері сақталған. Оның оң жақ білегі бес орамды алтын сым білезікпен сәнделген. Оң жақ қолының басынан орақ тәрізді үшы бар қысқа қанжар, аяқтарының арасынан, оң жақ тізесінен күмістен жасалып, алтын жалатылған екі үлкен фалар (аттың сәндік бұйы- мы) табылды. Өліктің қасында кыш ыдыс тұр. Өлген адамның кеудесінде бәйекке бекітілген, қатты бұзылып кеткен жебелердің ұсақтемір үштары бар қорамсақ жатыр. Фаларлар эллин дәуірі торевтикасының тамаша үлгілері болып табылады. Бұлар — алтын каңылтырмен оралған және сырт жағында бекітуге арналган үш-үштен құлағы бар, диаметрі 24 см және салмағы 500 грамға дейін жететін күміс дөңгелектер. Дөңгелектердің шетінде екі білік бар, олардың біреуі — пунсондық өрнекпен, екіншісі лавр жапырағының бейнесімен өрнектелген. Дөңгелектердің ортасында қысқа женді көйлек пен етік киген, оң қолы жоғары көтеріліп, қанатты атқа мініп жатқан еркек адам бедерленіп көрсетілген. Пырақтың алдыңғы аяқтары тепкелі тұрған жерге арыстанның, теке мен жыланның бейнесі үштастырылган ғажайып жануар бейнеленген. Қазба жұмыстарының авторы фаларларда гректің тажал түріндегі зұлымдықка қарсы күресуші Беллерфонт пен Пегас туралы аңызының сюжеті бейнеленген деп санайды. Прохоров мәдениетінің жерлеу ғұрпында, савромат кезіндегі сияқты кен емес, қайта алуан түрлі басқыштармен, иіндермен және т.б. қиындатылған тікбұрышты әрі негұрлым терең тар шұңқырлар басым болады. Жерленгендердің едәуір пайызы денені орналастыруға арналган арнаулы қуыс- тары — лақаттары мен үңгімелері бар шұңқырларға салынады. Лақаттарының көлемі мен кұрал-саймандарының молдығы жонінен орталык қабірлері ерекше көрінетін обалар кездеседі, оларга, әулеттің аты аңызға айналған батыр бабалары жерленіп, оны жағалай туыстарының қабірлері орналастырылған болса керек. Өліктердің басы батысқа каратып қойылудың орнына, б. з. б. V ғасырдың өзінде-ақ Електе мәлім болғанындай, оңтүстікке қаратып қойыла бастайды.

Қабірлерде, соның ішінде әйелдердің қабірлерінде де бұрынғысынша кару көп кездеседі. Жебелердің ұңғылы қола ұштарын сабы бар темір ұштар қолданыстан бірте-бірте ығыстырып шығарады. Жауынгерлерді ұзын семсерлермен қоса қыска қанжар қосып жерлеу сипаты болатүседі. Бір қызықтысы, бұл ретте семсердің жүзі орақ тәрізді аздап иіліңкі болса, қанжардың алқымы көбінесе сақина тәрізді және керісінше жасалады. Байлардың молаларында қорғаныш жарақтары — қабыршақ тәрізді сауыттар да кездеседі; Еділ бойында ертедегі қола дулығалар табылғаны мәлім. Ол уақытка катафрактарий деп аталатын ауыр жаракты атты әскер тон бола бастайды, ал олардың пайда болуына сарматтар да елеулі рөл атқарады.

Сол кезендегі және келесі кезендердегі көптеген қорымдарда топырақ үйіп қоршалған дөңгелек, көбінесе тікбүрышты немесе төрт бұрышты етіп арнайы салынған алаңшалар пайда болады. Бірнешеуін қазған кезде олардың табыну мақсатына арналғанын көрсетті: дуалдың ішінен от жағылған жер, керамиканың ұсақ сынықтары, жануарлардың сүйектері табылды.

Ертедегі сарматтар тарихының проблемаларымен айналысушы археологтардың көпшілігі Прохоров мәдениеті Оңтүстік Орал өңірінде жергілікті савроматтардың мәдениеті негізінде калыптасып, Төменгі Еділ бойынадайын күйінде әкелінген деп санайды. Нақ Електе және Орал сыртында б. з. б. V ғасырдың өзінде-ақ жерлеу мәдениеті мен жерлеу ғұрпында савромат мәдениеті қойнауында келесі, б. з. б. IV—П ғасырлардағы алдыңғы сармат кезеңінде үстемдік алған жаңа белгілер пайда болады. Бұларға жерленгендердің басын оңтүстікке қаратып кою, түбі дөңгелек, өрнектері көп күйдірілген ыдыстар, алқымы орақтәрізді семсерлер мен қанжарлар, сопақша және тікбүрышты қарапайым жер шұңқырлардың орнына ақым және лақат шығарып қою түріндегі күрделірек жерлеу құрылыстары және т.б. жатады. Бұл көзқарасты жақтаушыларға азын-аулақ қарсы шығушылар, керісінше, Орал өңірі мен Еділ бойының алдыңғы сармат ескерткіштерінін әрқайсысы тиісінше өзінің жергілікті негізінде қалыптасқан, мұның өзі Орал өңірінен шыққандардың Еділ бойына және т.б. көшуі жөніндегі болжамның қажетгігін бекерге шығарады деп пайымдайды. Соңғы жылдарда алдыңғы сармат мәдениетінің хронологиясы туралы мәселе де шиеленіскен пікір алалықтарын туғызуда. Атап айтқанда, б. з. б. IV—II ғасырлардағы Прохоровқаның дәстүрлі мерзімін А.С. Скрипкин шамамен бір ғасырға жасартуға тырысып, жалпы жұрт қабылдаған датаның орнына б. з. б. Ill—I ғасырларды ұсынады.

Ортаңғы сармат және соңғы сармат ескерткіштері. Бұл кезендердегі өлке дамуының жалпы ыңғайы — археологиялық ескерткіштер санының азаюы, ол сонау алдыңғы сармат кезеңінде-ақтұрғындардың батыс пен оңтүстікке, отырықшы-егіншілік аймактарға жақынырақ жерлерге ағыла көшу үрдісінін байқалғанын көрсетеді.

Ортаңғы сармат кезеңінің археологиясындағы күрделі проблемалардың бірі қиғаштап жерлеу дейтін мәселе жөнінде туындады. Термин сол кездегі қорымдарда шаршы түрдегі кабірлердің ашылып, оларда өліктердің қиғаштай салынуына байланысты пайда болды. Қазіргі уакытта жерлеу ғұрпының бұл ерекшеліктерін этникалық себептермен (мысалы, олардың иелерінің роксаландарға жататындығымен) түсіндіру әрекеттері іс жүзінде қалдырылғанына қарамастан, оның себептері туралы сұраққа дегенмен де орынды жауап алынған жоқ.

Басқа көп жағынан алғанда ортаңғы сармат ескерткіштері алдыңғыларына едәуір жақын. Жерленгендердің басын оңтүстікке қаратып салу едәуір дәрежеде сақталды, өлгендердің көпшілігі бұрынғысынша тар шұңқырға жерленген. Бұл уақыт үшін ерекше дағдылы заттар бәйегі сақина тәрізді семсерлер мен қанжарлар болып табылады, мұндай сән сарматтардьщ көшіп баруы арқасында тіпті Орталык Еуропаға да таралған. Аң стилінде өрнектелген бұйымдар іс жүзінде жойылады. Сырттан әкелінген заттар ішінде неғұрлым кебі қоласымнан жасалған фибулалар болған, оларды өндіру орталықтары Рим империясының провинциялары болатын. Байлығы жөнінен б. з. б. I ғасырдағы Оңтүстік Бугтегі Соколов бейітіндегі сармат қабіріне жақындайтыны жоқ.

Осы тұрғыдан алғанда соңғы сармат кезеңіндегі Батыс Қазақстан ескерткіштері неғұрлым жарқын көрінеді. Олардың ең маңыздылары Батыс Қазақстан облысының ең шығысындағы Лебедевка ауылы жанындағы обаларда зертгелді. Бұл елді мекен ауданында дербес сегіз қорым, оларда бірнеше жүз оба бар. Олардың 150-ден астамы қазылды. Лебедевкадағы қабірлердің мерзімі сармат мәдениетінің түрлі даму кезендерімен белгіленеді, бірақ бұл қорымның атағын ең көп шығарғандары — б. з. б. IV—II ғасырлардағы ескерткіштер. Лебедевка қорымының № 1 обасы топырақ үйіндісінің диаметрі 27 м, биіктігі 2 метрге жуық. Орталығындағы үйінді астында көлемі 3,2x2,5 м тік- бұрышты қабір шұңқыры бар. Шұңқырдың төбесі жабылған, оны қабірдің периметрлері мен ортасына көмілген 12 баған тіреп тұр. Бағандардың ортадағы қатары кабір шұңкырын екі бөлікке бөледі. Жерленген адамның қаңқасы кабір шұңқырының батыс бөлігінде жатыр. Өлік басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан жатқызылған. Бас жағына кырлы тұткалары бар, мойны жіңішке үлкен құмыра қойылған. Сол жақ иыгында темір ожау, темір орақ және ағаш қалдықтары сақталган найзаның темір ұңғылы ұшы жатыр. Он жағында аяғының жанында — ағаш қынды екі жүзі бар семсер. Семсер сабының алқымы дөнгелек ағатпен шектелген. Жерленген адамның киіміне жарты шар тәрізді алтын қаптамалар тігілген.

Қабірдің шығыс жағынан ұңғылы темір ұшты найза, екі-екіден шеңберлі темір және күміс ауыздығы бар ат әбзелі, тоғалар мен жүген қап- тармалары табылды. Ыдыстардан табылғаны — мыс қазан, түбі дөнгелек мыс сапты аяқ, мойны жіңішке, тұтқасы иілген мыс құмыра, оның төменгі бөлігіне Дионистің басы, ал ернеуінен шығып тұрған жоғарғы жағында ұзын түмсықты құстар қоршаған күләпаралы әбжыланның басы бейнеленген.