Алеуттер
Алеуттер (унанган, унангас) — АҚШ-тың солтүстік-батысында және Ресейдің солтүстік-шығысында орналасқан эскимос-алеут халықтарының бірі. Олар негізінен Командор және Алеут аралдарында, Аляска түбегінде, соған жапсарлас аралдарда тұрады. Ресейдегі халық саны: 540 адам. (2002, халық санағы), АҚШ – 2,5 мың адам. (2000, бағалау).[1]
| унанган, унангас | |
| Алеуттер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 АҚШ |
2 500 |
 Ресей |
540 |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
православие, дәстүрлі діндер | |
Тілі өңдеу
Тілі алеут-эскимос шоғырын құрайды. Ағылшын, орыс тілдерінде сөйлейді. Ертеде Азиядан келіп қоныстанған. Диалектілері: унадашкиндік (шығыс), аткиндік (орталық), аттуандық (батыс).[2]
Діні өңдеу
Алеуттер православиелік христиан дінін ұстанады. Оларды христиандандыруды миссионерлер емес, орыс өнеркәсіпшілері жүргізді. Христиандандыру дәстүрлі өмір салтын бұзбай, тез жүрді. Дәстүрлі діндері - анимизм, ата-баба аруағына сиынған. Шаманизм кең таралған.[3]
Тарихы өңдеу
Алеуттердің ата-бабалары 10-12 мыңдай жыл бұрын Азиядан Америкаға қоныс аударған. Алеут атауы 1747 ж. орыс теңізшілері Алеут аралдарын ашқаннан кейінгі құжаттарда алғаш рет кездеседі. 1799 жылдан Алеут аралдары және оған кіретін Алясканың бір бөлігі Ресей-Америка компанияларының қарамағанда болды. 1867 ж. Алеут аралдары мен Аляска АҚШ-қа сатылды.
1867 жылы американдықтар Алясканы сатып алғаннан кейін мәртебесінен тез айырылды. Алеуттар өз құқықтарынан айырылып, әділетсіздікке төзді. 1942 жылы жапон күштері батыс алеуттердегі Атту мен Киска аралдарын басып алды, кейін тұтқында болған Атту аралдықтарын Хоккайдоға жеткізді, онда олар тұтқындар ретінде ұсталды. Батыс тізбегінен және прибилофтардан шыққан жүздеген алеуттерді Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Америка Құрама Штаттары үкіметі эвакуациялап, Алясканың оңтүстік -шығысындағы лагерьлерге орналастырды, онда көптеген адамдар қайтыс болды.
1960 жылдардың ортасында ғана алеуттарға Америка азаматтығы берілді. Конгресс балық аулау сияқты баламалы кіріс көздерін бастау үшін 20 миллион долларлық қорды мақұлдады. Бұл өте сәтті болды, өйткені Pribilofs халықаралық балық аулау кемелері мен өңдеу зауыттарының негізгі нүктесі болды.
Қазіргі кезеңде Ресейлік алеуттер ассимиляцияға ұшырауда, ал америкалық алеуттер өз тілдерін, мәдениетін сақтаған.[4]
Кәсібі өңдеу
Дәстүрлі шаруашылығы – теңіз хайуанаттарын (теңіз мысығы, сивуч, капан) аулау, балықшылық. Аңшылық құралдарын тастан, сүйектен жасады, көп ескекті байдаркалармен жүзеді.
Кейбір аймақтарда олар карибу мен аюды аулады. Ашық теңізде олар гарпунды пайдаланды. Киттерді аулауда у жағылған найзаны пайдаланды. Теңіз балықтарын ілгектері бар ұзын қармақтармен ауланған. Олар өзен балығын аулау үшін кит сіңірінен жасалған торларды пайдаланған.
Әйелдер жабайы өсімдіктерді, жидектерді, шөптерді, ұлулар мен теңіз кірпілерін жинады. Жиналған шөптер негізінен әртүрлі тоқыма бұйымдарын жасауға пайдаланылды. Байдара алеуттердің теңіз балық шаруашылығында өте маңызды рөл атқарды. Бұл түбі тегіс, қаңқасы ағаштан жасалған, итбалық немесе теңіз жануарларының терісімен қапталған қайық. Алеуттердің тағы бір қайығы - байдарка. Бұл былғары, жабық, ағаш жақтауы бар, аңшы отырған жердегі люк тәрізді тесігі бар, ескекпен басқарылатын қайық. Ер адамдар балта, пышақ, найзаның ұштары, жебенің ұштары, мүк шыбықтары бар май шамдар, тастан ас пісіретін ыдыстар жасады.
Қазіргі алеуттер АҚШ-та балық сүрлеу кәсіпорындарында жалданып жұмыс істейді. 1970-жылдары шаруашылық қызмтін үйлестіретін алеут аймақтық корпорациясы құрылды. Шаруашылықтың мал өсіру, бақша өсіру секілді жаңа түрлері пайда болды.[5]
Тұрмыс салты өңдеу
Халық рулық қауымдастықтардан тұратын тайпаларда өмір сүрді. Әрбір қауымды тоён басқарды, ол сайланды немесе билікті мұра етті және саяси және сауда қатынастарымен, сот істерімен айналысты, жерлерді басқарды, теңіз жануарларының қорымдарын қорғады. Тоённан басқа ру қауымын ақсақалдар кеңесі басқарды. Құлдар үй шаруасымен айналысып, соғыстарға қатысқан. RAC (Орыс-Америка компаниясы) аралдарды басқара бастағанда, құлдық жойылды.
Қоныстары теңіз жағалауларында орналасқан. Өзен бойларына үш-төрт жер үйден тұратын мекенжайлар жиі кездеседі. Оларды жағадағы ағаштардан жасап, төбесін құрғақ шөппен, аң терілерімен жабады. Шатырына кіріп-шығу үшін бірнеше төрт бұрышты қуыстар қалдырылады. Жартылай жер үйлерде 10-нан 40 отбасына дейін тұрады. Жазда оңаша жеке жайларға орналасады.
Ұлттық киімдері: парка – теңіз мысығы терісінен тігілген тұйық тон, кампейка – теңіз хайуандары ішегінен жасаған күрте, аяқ киімі – теңіз хайуанаттары терісінен тігілген – торбастар.[6]
Олар негізінен теңіз жануарларының, құстардың, балықтың, теңіз омыртқасыздарының, жабайы өсімдіктердің және балдырлардың қуырылған, қайнатылған және шикі етін жеді. Қыста олар юкола дайындады, етті кептірді, мұздатады немесе кит майымен толтырды. Мұздатылған етті бір жылға жуық сақтауға болады.[7]
Қазақстандағы алеуттер өңдеу
Алеуттер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алеуттердің саны:
- 1970 жылы - 1 адам;
- 1979 жылы - 9 адам;
- 1989 жылы - 6 адам;
- 1999 жылы - 8 адам;
- 2009 жылы - 4 адам.[8]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/1812088?ysclid=lp8mp7ct57818375894
- ↑ Этносы казахстана https://assembly.kz/ethnos/kk/aleuty/?ysclid=lp9gw5h1xk425519976
- ↑ Алеуты https://raipon.info/narody/aleuty/
- ↑ Алеут https://kk.kineshma.net/Aleut-6986
- ↑ Алеуты — мужественный народ Аляски https://travelask.ru/articles/aleuty-muzhestvennyy-narod-alyaski?ysclid=lp9gs2rhnk315011626
- ↑ АЛЕУТТЕР https://ulagat.com/2019/11/24/%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80/?ysclid=lp9g1pdbsw545313149
- ↑ народы мира / Алеуты http://www.etnolog.ru/people.php?id=ALEU
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 92-бет ISBN 978-601-7472-88-7