Апперцепция

Апперцепция сөзінің бірнеше мағынасы бар: – апперцептио деген лат.сөздерінен алынған. (Лат. «ап» - үстеме жұрнақ, «перцепцио» - қабылдау. Қаз. қабылдауға қосымша деген мағынаны білдіреді). Адамның психологиялық ахуалы мен оның өткендегі өмір тәжірибесінің мазмұнын қабылдауда мұның маңызы ерекше. Бұрынғы тәжірибелер жаңа нәрселерді қабылдауда танымдық өлшем қызметін атқарады. А. тұрақты және уақытша деп еіге бөлінеді. Тұрақты А. адамның қызығуы мен дүниетанымына, мамандығы мен білімдеңгейіне байланысты болып отырады. Мыс., «түбір» деген сөзді филолог пен биологтың, математик пен химиктің қабылдауы түрліше. Уақытша А. адамның әртүрлі алдануы (иллюзия) салдарынан жаңсақ пікірлер туғызады. Мұнда мәселені зерттеген неміс ғалымы Г.Лейбниц. А.ұғымы бір нәрсеге сананың шоғырланып анық ерекше айқындайтын ахуалын білдіреді. Ал келесі неміс ғалымы В.Вундтың пайымдауынша, ойлаудың және психикалық үрдістердің барысын бағдарлайтын ішкі күшті білдіреді. А. – қабылдаудың адамның өткен тәжірибесінен, психикалық іс-әрекетінің жалпы мазмұны мен оның жеке-дара ерекшеліктерінен тәуелділігін бейнелейтін қабылдау процесінің қасиеті. А. қабылдаудың тұлғалық деңгейін сиаттайды. А. қабылданатын объекттің мағыналық қабылдануын қамтамасыз ететін және оның ерекшеліктері жөнінде болжамды туғызуға мүмкіндік беретін индивидтің өмірлік тәжірибесінің нәтижесі ретінде сипатталады. А. келесі түрлері ажыратылады: 1) тұрақты А. – қабылдаудың тұлғаның тұрақты ерекшеліктерінен: дүниетанымы, сенімдері, білім деңгейі және т.б. тәуелділігі; уақытша А. – жағдаяттық пайда болатын психикалық қалыптар: эмоциялар, экспектациялар, бағдарлар және т.б. көрініс табады. Әр түрлі иллюзиялардың негізінде адам жаңсақ пікірде болады, мұны уақытша апперцепция дейді. А.-ның уақытша түріне А.С.Пушкиннің «Вурдалак» деген өлеңі жақсы мысал бола алады. Осы өлеңінде ваня қорқақ бала түнде зират арқылы жүріп бара жатады. Ол қорыққанынан қара терге түседі, сүйек кеміріп жатқан итті қабырдан шыққан өлікке балайды. Өйткені, оның өзі осындай кереметтердің «болатындығына» сенетін. М.Әуезов «Қыр әңгімелерінде» Жортар қарттың басынан кешкен бір оқиғаны былайша суреттейді. «Бейіттің іші әлгіден де жарық болып кетіп, артынан бәсеңдегендей болды... құдай көрсетпесін – көзіме бұрын түсін көрмеген, атын естімеген бір пәле көрінді. Алғашқы көрген кезде «жалмауыз» дедім. Нобайы адамға ұқсамайды. Қап-қара, тырдай жалаңаш. Бойы еңгезердей, үлкен, биіктігі кісі бойы – қол сұғымдай шашы бұрқырап тұр.. Көзіме түскен әсіресе қоқынышты жері – аузы. Ырсиып, от болып, тістері ақсиып, сойдиып тұр екен. Аузынан кәдімгідей от бүркіп тұр... өзге еш жері көрінбейді. Қараңғы бұрышта қып-қызыл от болып жанып тұрған ырсиған ауыз, ақсиған тіс қана көрінгендей болды.., тұрайын десем, буынымды баса алатын емеспін... ақырып келіп, иығымнанбас салды...». Жын-шайтан, пері, албасты дейтін ұғымдарға қатты сенетін адамға бейіт ішінде осындай «керемет» көріністерді туғызған жауыннан паналап жүрген екінші бір аданың әлсін-әлі жағып жүрген сіріңкесі екен. «Қорыққанға қос көрінеді» деген мәтел осындай адамдардың психологиясын өте жақсы көрсетеді.

1. Жаңа қабылдаудың оның алдындағы адамның өмірлік тәжірибесінен, сол мезгілдегі психикалық жағдайына тәуелділігі. Апперцепция тұрақты және уақытша болып екіге бөлінеді. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білім мен дүниетанымына байланысты болып отырады. Мәселен: түбірдеген сөзді әркім түрліше қабылдауы мүмкін.
2. Лейбниц философиясында саналы кабылдауды білдіретін термин.