Алдамшы көріністер

Алдамшы көріністер, иллюзия (лат. іllusіo — алдаймын, мазақтаймын, келекелеймін) —

1. түрлі себептерге байланысты өмір шындығының теріс, жаңсақ қабылдануы. Алдамшы көріністер көбінесе танымға жат, түсініп болмайтын бейнелер түрінде көрінеді.
2. Жалған, орындалмайтын үміт, арман. Алдамшы көріністер дені сау адамдарға да елестеуі мүмкін. Дегенмен бұл көбіне психика жүйесінде соқпалы не созылмалы дерті бар кісілерге тән нәрсе. Алдамшы көріністер, әсіресе шаршау, әлсіреу, қорқыныш, үрей секілді психикалық әсер салдарынан немесе айналадағыларға сенімсіздікпен қараудан көңіл күйінің бұзылуы кезінде жиірек бой көрсетеді. Мыс., орманда келе жатқан секемшіл жолаушыға бәзбір бұта тығылып тұрған жол торушы секілді болып көрінуі мүмкін; жұқпалы аурумен ауырып, қызуы көтеріліп жатқан адамға қабырғадағы дақтар ағаштардың, түрлі аңдардың суреті секілді болып елестейді; басы ауырып, мәңгіріп отырған маскүнемге көшедегі топ кісінің әңгімесі оның өз атына айтылып жатқан балағат сөздер секілді болып естіледі. Алдамшы көріністердің көзге елестеп, құлаққа естілумен бірге денені тітіркендіріп, дәм, иіс сезімі қызметіне әсер ететіні де болады. Алдамшы көріністер жалған елестен (галлюцинациядан) өзіндік шынайы қабылдау объектісі арқылы ерекшеленеді. Психопатология (психикалық ауытқу) құбылысы ретіндегі Алдамшы көріністермен қатар, жұрттың бәрі де бақылай алатын “физикалық Алдамшы көріністер” де болады. Бұл негізінен оптикалық құбылыстарға, яғни көрініс иллюзиясына байланысты. Иллюзия жалған қабылдаулар жайлы жекелеген мысалдарды антикалық дәуір авторларынан (Аристотель, Лукреций т.б.) да кездестіруге болады. Қайта өрлеу дәуірінде де, жаңа кезеңде де “Иллюзия” оптикамен шұғылдану және салыстырмалы қашықтық теорияларын жасау арқылы дәріптелді. Көрініс иллюзиясына байланысты мынадай Алдамшы көріністер кездеседі:
3. Оптикалық-геометриядағы Алдамшы көріністер (екі өлшемді контурлық кескін фрагменттері арасындағы метрлік ара-қатынастардың бұрмалануы);
4. Жарық контрасттары (қарама-қарсылық) феномені (сұр, жолақ, қара фонға қарағанда ашық фонда күңгірт сияқты көрінеді).

Қимыл-қозғалыста да Алдамшы көріністер көп кездеседі. Олар:

1. автокинетикалық қозғалыс (толық қараңғыда байқалатын, объективті түрде қозғалмайтын жарық көзінің ретсіз орын ауыстыруы);
2. стробоскопиялық қозғалыс (қозғалмайтын екі тітіркендіргішті бірінен соң бірін іле-шала көрсеткенде қозғалыс туғандай әсер болуы); # индукциялық қозғалыс (қоршаған фонға қарай қозғалмайтын объектінің қозғалғандай болып көрінуі). Алдамшы көріністердің оптикалық және физиологиялық себептерін анықтауға көптеген зерттеулер арналған. Алдамшы көріністер сырын дұрыс түсінудің тәжірибелік мәні зор. Мыс., Алдамшы көріністер туғызу архитектура мен бейнелеу өнерінде, полиграфияда әшекейлеулерде, театр сахналарын безендіруде (психология жайлылық үшін) жиі қолданылады.

Негізінен иллюзияларды галлюцинациялардан ажырата білу керек. Галлюцинациялардың туындауы сыртқы бейненің қандай да бір мүшесі жетіспегендіктен пайда болады. Көрерменді иллюзиялар өзінің сипаты және өлшемі, мағынасы бойынша әр түрлі болып келеді.

• Заттардың өлшемдерін дұрыс қабылдамау. Екі тең сызықтар бір жағдайда соңында біріккен, ал екінші жағдайында бұрышымен екі жаққа ажыратылған(а суреті). Екі бірдей дөңгелектер оның айналарын үлкен не кіші дөңгелектер қоршағанына байланысты үлкен не кіші болып көрінеді(б суреті). Екі бірдей АГ және ДГ сызықтары өлшемдері бірдей емес сияқты болып көрінеді, егер де олардың біреуі диагоналі бойынша кіші, ал екіншісі үлкен төртбұрыштың диагоналі.

Иллюзияның бұл түрі жалпы бір заңмен түсіндіріледіғ яғни бүтіндей затты қабылдауы меңгерудің ерекшелігіне сипатталады. Дөңгелекті иллюзия контраст заңы бойынша түсіндіріледі, яғни затты үлкен не кіші зат қоршауына байланысты өлшемінің үлкен не кіші болып көрінуі.

• Заттардың формасының ығысуы. Егер де параллель сызықтарды өзара қиылысқан сызықтар фонында қарастыратын болса, онда олар параллель емес сызықтар ретінде қабылданатын болады(г-суреті). Егер де дөңгелекті қисық сызықтар фонында қарастыратын болсақ, онда шеңбер өзінің дұрыс формасын жоғалтады.

Иллюзияның бұл түрі өзінің ерекшелігін қабылдау заңында өзінің шешімін табады.

• Геометриялық перспективаның иллюзиясы. Егер де заттар бір бірінен белгілі бір қашықтықта орналасқан болса, онда біркелкі заттар әр түрлі өлшемде болып көрінеді. Осы кезде жақын орналасқан зат кіші, ал алыс орналасқан зат үлкен болып көрінеді(е-суреті).

Мұнда қашықтықтың бағалануы бойынша жүргізілген қабылдау заңымен түсіндіріледі.

• Вертикаль сызықтардың асыра бағалануы. Бір өлшемді сызықтардың горизонтальды орналасқанына қарағанда вертикаль сызықтың орналасуы ұзынырақ болып көрінеді. Осының негізінде заттардың өлшемі өздерінің өлшемдеріне қарағанда үлкен болып көрінеді.

Иллюзияның бұл түрі тұрақты және заңды болып келеді. Мысалы, сәулет жобаларының өзінде есептеу нәтижесінде көруге болады. Иллюзиялардың мүмкін болатын түсіндірмесі. Бізге көрініп тұрған объектінің өлшемі тек қана бұрышты өлшем бойынша немесе оның физикалықөлшемі бойынша ғана анықталуы мүмкін. Бұл екі түсінік адам қабылдауының көзқарасына байланысты болады. Бұл заңдылықты басқаларына қарағанда айқынырақ ажыратып берген Эммерт болып табылады. Әлі күнге дейін нақты дәлелдемелер жоқ. Мысалға, бізден қашық орналасқан бұлттар кіші болып, ал біздің жоғары жағымызда орналасқан бұлттар үлкен және жақын болып көрінеді. Қашықтық теориясын алғаш Клеомед сипаттап өткен. Көру иллюзиясын ереже бойынша фигуралардың нақты өлшемдерін жақындату үшін қолданған. Иллюзияны киімдерде көп қолданған. Қазіргі уақытта адамның фигурасы өзгеріссіз қалып, тек қана киімдердің көмегімен тек қана көрермен бейнесін өзгертуге тырысқан. Киімді модельдеу үшін көру иллюзиясын қарастырайық:

1. Кеңістік толтырылған иллюзия. Кей жағдайда костюмнің детальдарымен толтыруда кеңістік көп сияқты болып көрінеді. 2. Доғал бұрыштың артық бағалануының иллюзиясы. Доғал бұрыштардың арасындағы ара қашықтық үлкен болып көрінеді. 3. Контраст иллюзиясы. Үлкен заттың жанында кіші зат үлкен болып көрінеді, ал керісіншісінде басқаша. 4. Теңестіру иллюзиясы. Әр түрлі түстегі жіптерді бір түсті матаға орналастыруда бастапқы екі түсті жіптердің өлшемдері әр түрлі болып көрінеді. 5. Ассимиляция иллюзиясы. Егер де сызықтар, өлшемдер, формалар қайталанатын болса, бірігіп кеткендей болады. 6. Үш өлшемді кеңістіктің иллюзиясы. Көру иллюзиясы- көру нәтижесінде қабылдаудың жүйелік қателігі. Көбінесе қабылдау бойынша кеңістікті кең түрде қабылдау үшін қолданылады.

Техниканың дамуына байланысты соңғы он жылдың ішінде топтаудың нәтижесінде иллюзияларды тағы да басқа түрлерге бөліп қарастырады. Геометриялық иллюзия- Мюллер-Лиердің иллюзиясы деп аталады. Ағымды сурет екі бірдей горизонталь бөліктердің әр түрлі ориентациялы қысқа бөліктермен қосылуынан тұрады. Стрелкалы сызықтарды қарастырғандай. Бинокулярлы иллюзияларө ол бинокулярлы көру механизмінің жұмыс істеуімен сәйкес келеді. Мысалы, жұдырықты беттіңнен 30-40см қашықтықта ұстап, сұқ саусағыңды горизонталь түрінде орналастырып екеуін жақындататын болсаң, одан кейін саусақтардан тыс алысқа қарасаң бинокулярлы көру иллюзиясын бақылауға болады. Иллюзорлы трансформация. Кубтың орналасуында оның алдыңғы және соңғы табандарының орын ауыстыруы байқалатындай болады. Динамикалық иллюзия. Егер де адам қозғалатын денеге ұзақ қарайтын болып сол объект кездейсоқ тоқтайтын болса, адамға объект тоқтағаннан кейін кері қарайй айналғандай болып көрінеді. Көбінесе иллюзияға толы суреттерді бір көзбен көргенде ол анығырақ көрінетіндей кейіпте болады. Сонымен қорытындылай келе иллюзиялар дегеніміз сыртқы бейнені ерекше бір көріністе қабылдау, яғни озінің көрінісінен басқаша елестету. Олардың көп түрлілігіне қарамастан қазіргі уақытқа дейін қолданыста жүзеге асырып жүрген кездеседі. Оны баяндаманың басында қарастырып өткендей іс жүзінде тағы да қайталап өтеміз

Дереккөздер

Қазақ энциклопедиясы