Арал өңірі сақтарының тарихи даму ерекшеліктері

Арал өңірі сақтарының тарихи дамуы — Сырдарияның төменгі бойындағы сақ тайпаларының тарихы ең әуелі қола дәуірінің сонғы кезеңіндегі аймақ тұрғындарының жергілікті этникалық-мәдени ортасынаң басталады. Үйғарақ пен Оңтүстік Түгіскеннің жерлеу кұрылыстарының ежелгі беткі қабаттағы құрылыстары, топырақ лакаттардың бағанды құрылымдары, «жер үстелдер» деп аталатындар, жерлеу салтындағы кең тараған отқа табынушылық секілді өзіне тән белгілері нақ содан, Солтүстік Түгіскеннің кесенелері мен басқа да ескерткіштерінен басталады. Бірақ Арал өңірі сақтарының этникалық-мәдени дамуы жергілікті бағытпен ғана шектеліп қалған жоқ.

Жерлеу ғұрпындағы ерекшеліктер Оңтүстік Жайық өңірі мен Солтүстік-Батыс Қазақстандағы савромат тайпаларының мәдениетімен де көп жағынан ұқсас.

Қола дәуіріндегі Орынбор далалары мен Арал өңірі тұрғындарының арасындағы белсенді байланыстар, Андронов мәдениетінің Батыс Қазақстан нұсқасының Орталық Қазақстан немесе Солтүстік Қазақстан нұсқасынан айырмашылығы, қималық компоненттін Жайық өңірі мен Оңтүстік Арал өңірі далаларының қола дәуіріндегі мәдениетінің дамуына қатысуы — осының бәрі Оңтүстік Жайық өңірінің савроматтары мен Оңтүстік Арал өңірі сақтарының мәдениеттерінде ұқсастық болуына себепші болды. Мұнда, сірә, халықтың біріне-бірінін араласуы, жекелеген тайпалардың екі жактың да тайпалык одақтарының құрамына енген болуы мүмкін.

Алайда Арал өңірі сақтарының географиялық жағдайы сақтар дүниесінің батыс шегі болуы мен олардың «батысқа бағдар алуы» олардың мәдениетін басқа да сақ тайпаларының мәдениетінен ерекшелендіретін белгілері әлі де толық айқындалмаған. Арал өңірі даласының тұрғындары Орта Азияның егіншілік оазистерінің тұрғындарымен сонау соңғы қола заманынан-ақтұрақты қарым-қатынас жасап байланыста болған. Сырдария сағасының табиғи жағдайлары, сол сияқты б. з. б. VII—VI ғасыр- лардың езінде-ақ суармалы егіншілік дамыған Әмударияның төменгі ағысының жері жағынан жақын егінші халқымен мәдени байланыстары да Арал өңірі сақтарының шаруашылығында егіншілік рөлінің артуына және оларда жартылай көшпелі шаруашылықтың дамуына себепші болды. Бір ғажабы, Арал өңірі сақтарының қабірлерінде ат жүгенінің міндетті түрде болуы жағдайында, оларда мал шаруашылығы неғұрлым көшпелі түрдегі тайпалардан мәлім болған малды қоса кему салты іс жүзінде байқалмады. Сақтардың Шірік-Рабат қаласы мен одан солтүстіктегі Бәбіш Молдаға жақын жерде су жүйесі желісінің болуы мұнда суармалы егіншіліктің де ез тарихы болғанын көрсетеді.

Арал өңірі сақтарының Орта азиялық және алдыңғы азиялық елдермен байланыс жасағаны Үйғарактағы жерлеу орындарынан шеттен әкелінген ыдыстардың табылуымен, бейнелеу өнерінде арыстан мен қабылан бейнелерінін пайда болуымен, перуза мен акықтан жасалған, үнділерден шыққан бау-бақ өрнекті моншақтар сияқты әшекей бұйымдардың табылуымен дәлелденеді.

Арал өнірінің сақтары Оңтүстік Жайық өңірінің савроматтарына орта не алдыңғы азиялық мәдениетінің кейбір элементтерінің енуіне едәуір себепші болса керек. Олар, шамасы, Қазақстан-Сібір тобындағы сақ тайпалары жөнінде де осындай қызмет атқарған сияқты.

Сырдарияның төменгі бойындағы ертедегі сақтардың этникалық және мәдени байланыстарының кең өріс алуы, олардың шаруашылығының ерекшелігі, антропологиялық пішінінің кейбір өзіндік ерекшелігі оларды бір тайпа емес, үлкен тайпалық одақка кірген туыстас бірнеше сак тайпаларының ерекше тобы деп есептеуге негіз береді.

Сырдария сақтарының мәдениеті б. з. б. I мыңжылдыктың екінші жартысында гүлденген деңгейіне жетті. Бұл кезде, тегінде, Іңкәрдариядан біршама солтүстікке таман тармақталып ағып жатқан Жаңадария негізгі су жолы болса керек. Бұл орайда Іңкәрдария арнасының кей тұстары кұрғап, оларда аз уақыт қана, ең алдымен су тасыған кезде ғана сақталған.

Б. з. б. I мыңжылдыктын екінші жартысы — Әмударияның төменгі ағысында Хорезм мемлекетінің қалыптасып, нығайған кезі. Ежелгі егіншілікті оазис пен онын көшпелі шет аймақтарының арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар бұл кезде ерекше маңыз алды. Сырдария сақтарының жерінде тек бекіністі ірі қоныстар ғана емес, қалалар да пайда болды. Олардың қатарына, мысалы, Шірік-Рабат қаласы және Жаңадариядағы айналасында жергілікті қоныстар кешені мен дамыған суландыру жүйелері бар, көлемі кішірек бекіністі Бәбіш Молда қаласы жатады. Осы тектес тағы бір ескерткіш — Іңкәрдариядағы кішігірім бекіністі Баланды қалашығы. Оларға жақын манда зәулім жерлеу кұрылыстары бар, оларда жергілікті ақсүйектер жерленген және алуан түрлі жерлеу мүліктері қойылған.

Аты аталған қалалардың жоспарлануында және әскери-инженерлік құрылыстарында, архитектуралық-құрылыстық тәсілдерінде Хорезм оазисінің неғұрлым кемелді мәдениетінің әсері әжептеуір анык байқалады. Хорезмнің сақтар мәдениетіне ықпалы керамикалық, өндіріс саласында да көрінеді. Солай болғанмен де, жергілікті дәстүр де одан әрі байқалады, ол әсіресе жерлеу кұрылыстарының құрылымы мен жоспарлануында анық көрінеді. Ол былай тұрсын, сонғылардың айқаспа төрт бөлімге бөлінген шеңбер тұрғысындағы жоспарлау принципіне ұқсас кұрылыстар Хорезмнен кездеседі. Сірә, бұл жерде біз сақтардың өз көршілерінің мәдениетіне аз ықпалын тигізгенінде көреміз.

Қалаларды, қоныстар мен корымдарды ескерткішке қалдырған Арал өңірінің сақ тайпалары, мүлік теңсіздігін білген болса керек, бірақ алғашқы қауымдық құрылыстың сарқыншақтары әлі де толық жойылмады. Бұл мал шаруашылығымен де, су жүйесі бар егіншілікпен және әр түрлі үй кәсіптерімен де айналысатын тайпалардың әскери одағы болатын.