Жаңадария (ескі арна)
Жаңадария — Сырдария өзенінің құрғап қалған ескі арнасы.
Жаңадария | |
---|---|
Сипаттамасы | |
Ұзындығы | 625 км |
Бастауы | |
• Орналасқан жері | Сырдарияның Қызылорда қаласының тұсындағы сол жағалауы |
• Координаттары | 44°39′27″ с. е. 65°46′29″ ш. б. / 44.65750° с. е. 65.77472° ш. б. (G) (O) (Я) |
Сағасы | Арал теңізі |
Орналасуы | |
Ел | Қазақстан, Өзбекстан |
Географиялық орны
өңдеуЖаңадария арнасы Сырдарияның Қызылорда қаласының тұсындағы сол жағалауынан басталып оңтүстік-батысқа қарай, Сырдария, Жалағаш және Қармақшы аудандары жерімен өтіп, Өзбекстан Республикасындағы Қарақалпақстан жеріне кетеді.
Тарихы
өңдеуЖаңадария өзені б.з.д. І ғасырдан б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлары аралығында үлкен өзен болып 1819 жылға дейін Арал теңізіне құйып келген. Жаңадария арналары жайлы алғаш рет кеңінен түсінік берген орыс офицері Е.К.Мейендорф көне арналардың бойында 1820-1821 жылдары болады. Құм қойнауындағы арналардың сипаты мен регионның табиғи ерекшеліктері жайлы пікірлерін ол өзінің «Орынбордан Бұхараға саяхат» деп аталатын еңбегінде баяндаған. «Қырғыз (қазақ) даласында көне елді мекендердің орындары сақталған Жаңадария жағалауы секілді бірде-бір жер жоқ», - деп жазды ол. Жаңадария — көне Қызылдария болуы мүмкін. Бәлкім, соңғысы оңтүстікке таман ағады, өйткені біздер Жаңадарияның оңтүстігінен үлкен өзеннің құрғап қалған арнасын кездестірдік. Осыдан он жылдан астам уақыт бұрын аса үлкен өзен болған, 1816 жылы ені Қуаңдариядан да асып түскен Жаңадария, бүгінде ені 100 сажындық, жағалауынын биіктігі 3-тен 5 сажынға дейін, тереңдігі 2-3 сажындық, кейбіреулерінде су жататын шұңқырларға толы құрғақ арна ғана. Бойындағы тіршілік біржола тоқтаған Жаңадарияның бірден-бір белгісі осы». Бұл арналардың құрғап қалу себебі туралы Е.К. Мейендорф: «Кейбіреулер оның құрғап қалуын Қуаңдария жағалауын игеруді жеңілдету мақсатында, екі өзеннің айрығынан Жаңадарияға ағаш тоспа салынуынан болды деп есептейді. Ал енді біреулер Жаңадарияны Қызылқұмның құмы басып қалды деп санайды, бұл шындыққа бір табан жақындайды. Бәлкім, судың жоғалуын булану немесе құмға сіңіп кетуімен түсіндіру керек шығар. Қандай бір себеп боламасын Жаңадарияның жоғалуы таңданарлық факт» - деп жазды.[1]
Қоқан хандығының билеушілері Жаңадария өзені бойындағы қазақтарды жерінен бездіріп, біржола көшіріп жіберу мақсатында өзенді сағасынан байлап тастайтын. Оны халық Қарабөгет дейтін. Ол кезде Жаңадария бойында, әсіресе, егіншіліктің өркендеп тұрған шағы болатын. Бұл әрекет жайлы сол кездегі орыстың саяхатшы оқымыстысы Гран: «1850 жылы Жаңадария бойындағы егіншілік жер мыңдаған қолдың шапқыншылығынан соң құлазыған шөлге айналып, ел тіршілігі тоқтау керек еді, бірақ қазақтан шыққан Бұқарбай батыр 1852 жылы қоқандықтарға екі мыңдай қол жиып қарсы жорыққа шығып, Қарабөгет тоспасын бұзды. Сол уақыттан бастап, Сыр суы қайтадан Жаңадариямен аққан, онан Қуаңдария да нәр алған», – депті. Яғни Сырдария мен Қуаңдария арасының қайтадан ел қонысына айналуына себепші болған да осы оқиға.
Сипаты
өңдеуҰзындығы 625 км, жоғарғы және төмен арналарының ені 50 м, орта тұсы тармақталып 200-400 м жетеді. Тереңдігі - 2-2,5 м. Бойында құм қайырлар мен аралдар кездеседі және өте иректеліп келген. Жер бедерін аллювий шөгінділері жапқан. Қазіргі кезде Жаңадария арнасының табиғи ағыны көктемнің су тасқыны кезінде болады. Жаз айларында арнаға су аз түсіп, әр-әр жерде қарасуларға айналып қалады. Грунт суы жақын жатқан ойысты жерлерінің сор, сортаң және сазды топырағында қамыс, құрақ шоғырлары кездеседі. Қазақстандағы ең ірі сексеуіл орманы да осы Жаңадария бойында.[2]